Związanie sądów uchwałami Sądu Najwyższego

Odpowiedź prawnika: Związanie sądów uchwałami Sądu Najwyższego

Sprawa o podział majątku wspólnego jest sprawą cywilną, rozpoznawaną w postępowaniu nieprocesowym, do którego, na mocy art. 13 § 2 k.p.c. znajdzie zastosowanie również art. 316 k.p.c. Zgodnie z nim „Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy”. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 8 lutego 2006 r. (sygn. akt II CSK 153/2005, LexPolonica nr 2055616) „Przez „stan rzeczy” rozumie się tu zarówno stan faktyczny, jak i prawny. W systemie apelacyjnym zasada ta ma zastosowanie do sądów obu instancji, gdyż instancja odwoławcza jest tu przede wszystkim sądem merytorycznym, a nie tylko kontrolnym”. Stąd, co do zasady, znaczenie ma właśnie chwila zamknięcia rozprawy, a nie chwila złożenia wniosku. Również M. Jędrzejewska zauważa, że „rozstrzygając sprawę, sąd opiera się na przepisach prawa materialnego obowiązujących w chwili wyrokowania, chyba że przepisy przejściowe przewidują stosowanie przepisów poprzednio obowiązujących, wówczas sąd stosuje przepisy wskazane w przepisach przejściowych” (M. Jędrzejewska w: Jędrzejewska Maria, Weitz Karol, Ereciński Tadeusz, Gudowski Jacek, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. Część druga, Postępowanie zabezpieczające. Warszawa 2009 LexisNexis). Należy jednak podkreślić, że przez stan prawny należy rozumieć normy prawne zawarte w źródłach prawa powszechnie obowiązującego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, do których, zgodnie z art. 87 Konstytucji nie są zaliczane orzeczenia sądów.

Jednakże orzeczenia sądów wskazują sposób wykładni prawa powszechnie obowiązującego. Stąd dokonywanie tej wykładni zgodnie ze wskazanym przez sądy kierunkiem gwarantuje pozytywne rozstrzygnięcie sądowe. Szczególna rola przypada w tym względzie Sądowi Najwyższemu, który jest umocowany do podejmowania uchwał wyjaśniających zagadnienia prawne. Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 grudnia 2008 r. (sygn. akt III CZP 112/2008, LexPolonica nr 1976641) uchwałą taka stanowi akt jurysdykcyjny i powinna być przyjęta przez sądy powszechne ex vigore auctoritatis.

Sąd Najwyższy jednak nie tylko rozstrzyga zagadnienia prawne przedstawione przez Sądy, ale także jest organem rozpoznającym kasację. Także rozpoznając kasację Sąd Najwyższy może zdecydować o podjęciu uchwały. Ta forma podjęcia wyroku wyróżnia się na tle form postanowienia lub wyroku. Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi izby. Odstąpienie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, przez połączone izby albo przez pełny skład Sądu Najwyższego wymaga ponownego rozstrzygnięcia w drodze uchwały odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład Sądu Najwyższego (zob. też Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 17 listopada 2004 r., III SPP 9/2004, LexPolonica nr 2112511). Jeżeli skład jednej izby Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład Sądu Najwyższego.

W praktyce więc odstąpienie od zasady zawartej w uchwale wymaga podjęcia uchwały przez kwalifikowany skład Sądu Najwyższego, przez co uchwały są zmieniane stosunkowo rzadko. Sądy podejmując rozstrzygnięcia kierują się wobec tego podjętymi uchwałami – inaczej bowiem odmienny od zawartego w uchwale wyrok mógłby zostać zaskarżony i w końcu – w wyniku wniesienia kasacji – uchylony przez Sąd Najwyższy. Brane są oczywiście pod uwagę uchwały aktualne, a więc takie, które zawierają zasady prawne niezmienione – na chwilę zamknięcia rozprawy - przez podjętą później uchwałę. Chociaż więc uchwały jako takie nie wiążą sądów powszechnych ani nie stanowią źródeł powszechnie obowiązującego prawa, to kształtują praktykę orzeczniczą sądów powszechnych. Na podobnej zasadzie działają wyroki i postanowienia Sądu Najwyższego, oraz wyroki Sądów Apelacyjnych.

Wzajemną zależność pomiędzy stanem prawnym, a jego wykładnią przez Sąd Najwyższy w kontekście podziału majątku wspólnego obrazuje dobrze poniższy fragment uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 listopada 2009 r. (sygn. akt III CZP 81/2009, LexPolonica nr 2098357): „Ani w przeszłości, ani obecnie żaden przepis prawa nie wskazuje wprost, w jaki sposób należy ustalić wartość spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w sprawie o podział majątku wspólnego. Kryteria wyceny musi określić sąd orzekający stosując ewentualnie odpowiednio określone regulacje prawne. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, poczynając od wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu (Uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 OSNCP 1975/3 poz. 37), poszukując odpowiedniego sposobu określania tej wartości, zawsze odwoływało się do zasad przyjętych w kolejnych ustawach regulujących spółdzielcze prawa do lokalu, jako przewidujących najbardziej adekwatne kryteria rozliczeń dla tego rodzaju prawa. Wraz ze zmianą tych przepisów zmieniały się także, przyjmowane w orzecznictwie, zasady ustalania wartości spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego dla potrzeb sprawy o podział majątku wspólnego, zawsze jednak były to zasady wynikające z prawa spółdzielczego, a ściślej z określonych w tym prawie zasad rozliczeń między spółdzielnią a byłym członkiem, w przypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu. Dlatego też, nie jest przekonująca koncepcja Sądu Okręgowego, by obecnie, po kolejnej zmianie przepisów ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, do wyceny lokatorskiego prawa do lokalu nie podlegającego przekształceniu, stosować w drodze analogii reguły dotyczące ustalania wartości prawa najmu lokalu mieszkalnego. Kryteriów ustalania tej wartości należy bowiem nadal poszukiwać w ustawie, która prawo to reguluje i w sposób najbardziej odpowiedni dla jego charakteru określa zasady ustalania jego wartości”.