Odpowiedź prawnika: Matka mojego dziecka zabrania mi kontaktów z synem.
Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie przepisów ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2015.583 j.t.) – dalej: k.r.o. oraz aktualnych komentarzy doktryny i orzecznictwa odnoszących się do rozpatrywanych kwestii.
1. Sprawy dotyczące kontaktów z dzieckiem są badane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, zasadniczo, w kontekście ewentualnego naruszenia artykułu 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Niekiedy konflikt miedzy rodzicami może szczególnie utrudniać władzom krajowym wywiązanie się z obowiązku podjęcia działań w celu wyegzekwowania prawa jednego z rodziców do osobistych kontaktów z dzieckiem. Dla oceny wykonania tego obowiązku ważne jest to, czy władze zasięgały i brały pod uwagę opinie biegłych dotyczące reakcji psychicznych niedojrzałego dziecka wobec wymuszonych kontaktów z uprawnionym rodzicem. Istotnym czynnikiem jest również wola samego dziecka, które stało się dojrzałe do podjęcia samodzielnej decyzji co do swoich kontaktów z rodzicem. W takiej sytuacji władze krajowe powinny wysłuchać dziecko i liczyć się z jego zdaniem (wyrok ETPC z dnia 8 czerwca 2010 roku: Wojciech Nowak przeciwko Polsce).
Przepisy k.r.o. wyraźnie wskazują, że rodzice i ich dziecko mają nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem polegać mogą z kolei nie tylko na odwiedzinach, spotkaniach, ale również, gdy rodzic jest daleko – prowadzeniu korespondencji i korzystaniu z różnych środków porozumiewania się na odległość.
W opisanym przez Pana przypadku dziecko ma przy swojej matce stałe miejsce zamieszkania. W takiej sytuacji Pan i matka dziecka powinniście wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego „rozsądne życzenia” określić sposób utrzymywania kontaktów. Jeśli jednak nie będzie to możliwe, będzie Pan uprawniony do zastosowania odpowiednich środków prawnych.
Do rodziców żyjących w rozłączeniu (w tym w konkubinacie) zastosowanie znajduje art. 107 k.r.o. oraz art. 113 i nast. k.r.o.
art. 107 k.r.o.
§ 1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania.
§ 2. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. art. 113 k.r.o.
§ 1. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. § 2. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. art. 1131 k.r.o. § 1. Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia; w braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy. § 2. Przepisy § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, a pieczę nad nim sprawuje opiekun lub gdy zostało umieszczone w pieczy zastępczej.
Określone w art. 107 k.r.o. orzeczenie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej jest konieczne, jeżeli doszło do naruszenia dobra dziecka lub też istnieje wysokie prawdopodobieństwo naruszenia dobra dziecka w przyszłości. Samo pozostawanie w rozłączeniu przez rodziców nie wystarcza do zastosowania art. 107 § 1 k.r.o. Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej powinien zostać określony wówczas, gdy istnieje co do tego spór pomiędzy rodzicami. Harmonijne wykonywanie władzy rodzicielskiej pomimo rozłączenia rodziców wskazuje na brak potrzeby ingerencji sądu opiekuńczego. W tym przypadku wydaje się jednak, że istnieje potrzeba ingerencji sądu z uwagi na brak zgody co do opieki nad dzieckiem i sposobu Pańskich kontaktów z dzieckiem. Zgodnie z brzmieniem art. 107 § 2 k.r.o. sąd może: a) powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień, b) pozostawić władzę obojgu rodzicom pod warunkiem przedstawienia porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, jeżeli ponadto istnieje pozytywna prognoza co do współdziałania rodziców w sprawach dotyczących dziecka. Jak słusznie zauważa Grzegorz Jędrejek w Komentarzu do art. 107 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom jest możliwe, jeżeli przedstawią oni porozumienie co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymania kontaktów oraz jeżeli istnieje pozytywna prognoza co do współdziałania w przyszłości w sprawach dziecka. Porozumienie podlega ocenie pod kątem zgodności z dobrem dziecka. Ustawodawca wprowadzając do polskiego systemu prawa instytucję porozumienia, wyszedł z założenia, że w każdym przypadku lepsze dla dziecka jest określenie sposobu wykonywania władzy przez samych rodziców niż przez sąd. W drugiej sytuacji jeden z rodziców może bowiem odczuwać dyskomfort w powodu przegranej, jego zdaniem, sprawy, co wpłynie na konflikt między rodzicami, a to zawsze kończy się niekorzystnie dla dziecka. Z kolei ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z rodziców na podstawie art. 107 § 2 k.r.o. dotyczy najczęściej pozostawienia atrybutu władzy rodzicielskiej polegającego na „współdecydowaniu w istotnych prawach dziecka" (zob. J. Ignaczewski (w:) H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska-Adamowicz, Komentarz..., pod red. J. Ignaczewskiego, s. 190). Sąd opiekuńczy w zależności od okoliczności konkretnego przypadku może w sposób szczegółowy wskazać sprawy, w których rodzic, którego władza rodzicielska została ograniczona, może współdecydować (tamże, s. 191). Bieżącą pieczę na osobą dziecka sprawuje drugi rodzic, posiadający pełną władzę rodzicielską, u którego dziecko na stałe przebywa (tamże, s. 190). Możliwe jest w takim przypadku, że sąd orzeknie o sprawowaniu pieczy nad dzieckiem przez matkę, a Pan zostanie wyposażony w możliwość współdecydowania o sprawach dotyczących dziecka – np. o jego miejscu zamieszkania, wyjazdach zagranicznych, podjęciu nauki w konkretnej szkole. Jeśli chce Pan uregulować sposób sprawowania władzy rodzicielskiej przez Pana i matkę dziecka, musi Pan złożyć odpowiedni wniosek do sądu (jeśli matka dziecka tego nie zrobiła; jeśli zaś matka złożyła taki wniosek, Pan może wystosować pismo, w którym przedstawi swoje stanowisko w sprawie). Sprawę o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej rozpoznaje sąd rejonowy w trybie postępowania nieprocesowego. Wniosek wnosi się do wydziału rodzinnego i nieletnich. Wniosek powinien spełniać wymagania przewidziane dla pozwu, określone w art. 187 k.p.c., a także wymogi formalne stawiane każdemu pismu procesowemu, wskazane w art. 126 k.p.c. art. 187 k.p.c. § 1. Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać: 1) dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna; 2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu. § 2. Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o: 1) wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych; 2) dokonanie oględzin; 3) polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin; 4) zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich. art. 126 k.p.c. § 1. Każde pismo procesowe powinno zawierać: 1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników; 2) oznaczenie rodzaju pisma; 3) osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności; 4) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika; 5) wymienienie załączników. § 2. Gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie przedmiotu sporu oraz: 1) oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby i adresy stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, 2) numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub numer identyfikacji podatkowej (NIP) powoda będącego osobą fizyczną, jeżeli jest on obowiązany do jego posiadania lub posiada go nie mając takiego obowiązku lub 3) numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku jego braku - numer w innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP powoda niebędącego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku wpisu we właściwym rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany do jego posiadania. § 2 . Dalsze pisma procesowe, poza elementami określonymi w § 1, powinny zawierać sygnaturę akt. § 3. Do pisma należy dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa. § 3 . Przepisu § 3 nie stosuje się do pism wnoszonych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. § 4. Za stronę, która nie może się podpisać, podpisuje pismo osoba przez nią upoważniona, z wymienieniem przyczyny, dla której strona sama się nie podpisała. § 5. Pismo procesowe wniesione drogą elektroniczną powinno być opatrzone podpisem elektronicznym w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U. z 2013 r. poz. 262). § 6. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw informatyzacji określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe wymagania dotyczące trybu zakładania konta w systemie teleinformatycznym służącym do prowadzenia elektronicznego postępowania upominawczego oraz sposobu posługiwania się podpisem elektronicznym w tym postępowaniu, mając na względzie sprawność postępowania, dostępność drogi elektronicznej dla stron postępowania oraz ochronę praw stron postępowania, przy uwzględnieniu możliwości składania jednorazowo wielu pozwów
We wniosku należy wymienić wszystkich zainteresowanych udziałem w sprawie (a więc Pana, matkę i dziecko). Wnioskodawcą będzie Pan jako jeden z rodziców, a uczestnikiem matka dziecka. Do sprawy – oprócz przepisów ogólnych regulujących postępowanie nieprocesowe – zawartych w art. 506–525 k.p.c., znajdą zastosowanie przepisy ogólne dotyczące „innych spraw rodzinnych oraz spraw opiekuńczych", wskazane w art. 568–5781 k.p.c. Właściwość miejscową sądu, do którego należy złożyć ten wniosek, określa art. 569 § 1 k.p.c., zgodnie z którym właściwy jest wyłącznie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu – tzn. sąd właściwy dla miejsca zamieszkania/pobytu Pana dziecka.
Z kolei we wniosku o ustalenie kontaktów musi Pan szczegółowo opisać, w jaki sposób chciałby, aby kontakty z dzieckiem wyglądały – kiedy i gdzie, czy chce Pan odwiedzać dziecko w jego miejscu zamieszkania, czy będziemy je zabierać do siebie. Warto podać, że np. będzie Pan odbierał dziecko w piątek o 17.00 z przedszkola, a odwoził do miejsca zamieszkania w sobotę/niedzielę do godz. 18.00. Zasadnym jest także określić, jak te kontakty mają wyglądać w wakacje i ferie, święta, urodziny dziecka itp. Duża liczba rodziców precyzuje, że np. w jednym roku dziecko Wigilię i II Dzień Świąt spędza u jednego rodzica, a I Dzień Świąt u drugiego rodzica; tydzień ferii u jednego, tydzień u drugiego, a w kolejnym roku odwrotnie. Dodatkowo, w Pańskim być może zasadnym może być, aby matka dziecka umożliwiła Panu kontakty telefoniczne z Panem – w określone dni i godziny.
Zaznaczyć należy, że w sytuacji gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd może ograniczyć władzę rodzicielską jednego z rodziców, może także ograniczyć kontakty z dzieckiem. W szczególności może:
zakazać jednemu z rodziców całkowicie kontaktów z dzieckiem, zakazać zabierania dziecka poza jego miejsce zamieszkania, zezwolić na kontakty z dzieckiem, ale tylko w obecności drugiego rodzica lub opiekuna albo w obecności kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd, ograniczyć kontakty np. tylko do rozmów telefonicznych lub innych sposobów, porozumiewania się na odległość, zakazać porozumiewania się na odległośćW wyjątkowych sytuacjach, gdy dobro dziecka jest poważnie zagrożone, sąd całkowicie zakaże jakichkolwiek kontaktów z dzieckiem. Oczywiście w przypadku zmiany sytuacji rozstrzygnięcie takie może być zmienione.
Ponadto, sąd orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może także zobowiązać rodziców do określonego postępowania, a szczególnie skierować ich do specjalistów czy placówek zajmujących się na terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc i jednocześnie określić w jaki sposób kontrolowane będzie spełnienie takiego zarządzenia.
2. Odnosząc się natomiast do ingerencji sądu należy wskazać, że aktualnie organy ścigania mogą jedynie podjąć nieformalne działania. Prawa rodzicielskie przysługują obojgu rodzicom i dopóki sąd nie rozstrzygnie o zasadach wykonywania władzy rodzicielskiej, postępowanie w sprawie będzie utrudnione. Może Pan oczywiście żądać kontaktów z dzieckiem, jednak bez orzeczenia sądu możliwość egzekwowania Pańskich praw będzie iluzoryczna
