Projekt tzw. ustawy o upadłości konsumenckiej

Proponowana ustawa ma być środkiem zaradczym wobec opisanych wyżej zjawisk celem jest objęcie zakresem jej regulacji jak najszerszego kręgu dłużników.

Jakie postępowania mają być prowadzone na podstawie proponowanej ustawy?

Ustawa przewiduje trzy rodzaje postępowań, których wybór zależy od sytuacji majątkowej dłużnika.

Postępowanie zapobiegające niewypłacalności może być wszczęte gdy dłużnik jest jeszcze wypłacalny, jednak porównanie rozmiarów jego zadłużenia ze stanem majątku i możliwościami zarobkowymi wskazuje na zagrożenie niewypłacalnością. Postępowanie takie może zakończyć się zatwierdzeniem przez większość wierzycieli układu, w którym zmniejszą oni należności dłużnika albo rozłożą je na raty, a w przypadku gdyby wierzyciele nie zatwierdzili układu, lecz byłby on jedynym sposobem sprawiedliwego zaspokojenia wierzycieli - jego zatwierdzeniem przez organ postępowania. 

Postępowanie upadłościowe może być wszczęte wtedy, gdy zobowiązania dłużnika przewyższają wartość jego majątku w znaczeniu czynnym, a jednocześnie nie reguluje on swych wymagalnych zobowiązań. Może ono przybrać jedną z dwóch wskazanych niżej form. Upadłość z możliwością zawarcia układu z wierzycielami może być ogłoszona wówczas gdy analiza sytuacji majątkowej dłużnika wskazuje na możliwość spłaty istotnej części zadłużenia, a co za tym idzie - na prawdopodobieństwo zawarcia z nim układu przez wierzycieli. Podstawą zaspokojenia wierzycieli stanie się w takim przypadku przyjęty przez nich układ. Wedle projektowanych przepisów upadłość z możliwością zawarcia układu z wierzycielami dłużnik może zawierać nieograniczoną ilość razy. Taki zapis może być wykorzystywany przez nierzetelnych i nieuczciwych dłużników.

Natomiast upadłość obejmująca likwidację majątku dłużnika może być ogłoszona wtedy, gdy analiza stanu majątkowego dłużnika prowadzi do wniosku, że jego majątek i przyszłe przychody  nie wystarczą na zaspokojenie wierzycieli w stopniu, który pozwalałby przewidywać możliwość zawarcia układu z wierzycielami. W takim przypadku podstawę zaspokojenia wierzycieli stanowić będzie plan spłaty przyjęty przez organ orzekający, ustalający zasady proporcjonalnego zaspokajania wierzycieli w miarę wpływu środków z likwidacji majątku dłużnika.

Postępowanie oddłużeniowe, aby było skuteczne, musi być możliwie proste i szeroko dostępne. Projekt zaś wzorowany jest na Prawie upadłościowym i naprawczym, adresowanym do przedsiębiorców, co wiąże się z wysokimi kosztami postępowania oraz z przewlekłym procesem.

Projekt nie przewiduje jednak przepisów analogicznych do istniejących w Prawie upadłościowym i naprawczym precyzujących jakie wierzytelności są objęte układem. Układ zatem w ramach upadłości układowej, jak również układ w ramach postępowania zapobiegającego niewypłacalnością obejmuje wszystkie wierzytelności, w tym niezależnie od ich zabezpieczenia hipoteką, hipoteką morską, zastawem, zastawem rejestrowym, czy zastawem skarbowym. Wierzyciele którzy podjęli działania w celu należytego zabezpieczenia swoich wierzytelności (praw) są zatem pozbawieni możliwości zaspokojenia roszczeń z tych zabezpieczeń (nie jest również realizowane prawo pierwszeństwa zaspokojenia roszczeń z tych zabezpieczeń, przewidziane przepisami prawa). Takie skutki prawne powstaną niezależnie od woli wierzyciela, także w razie braku zgody wierzycieli na zawarcie układu (przepis art. 14, art. 58 ust. 4, art. 61 ust. 4 proponowanej ustawy).

Kogo ma dotyczyć konsumenckie postępowanie naprawcze i upadłościowe?

Założeniem ustawy jest, aby zasadniczym warunkiem poddania się postępowaniu prowadzonemu na podstawie ustawy była gotowość ze strony dłużnika podania w sposób prawdziwy i wyczerpujący wszelkich danych o stanie swego zadłużenia i stanie swego majątku oraz posiadanych możliwościach zarobkowych, a także gotowość przeznaczenia tego majątku i swych wysiłków dla równomiernego, sprawiedliwego zaspokojenia wierzycieli. Istniejąca po stronie dłużnika gotowość ujawnienia faktu, że znalazł się w sytuacji grożącej lub istniejącej niewypłacalności oznacza też położenie przez niego samego kresu sytuacji, w której będzie mógł mnożyć nieściągalne zobowiązania. Wszczęcie postępowania oznacza też utratę przez dłużnika możliwości samodzielnego, niekontrolowanego dysponowania swoim majątkiem (dłużnik będzie bowiem albo sam zarządzał swym majątkiem pod kontrolą organów postępowania, albo majątek jego przejdzie pod zarząd takich organów).  Zasadniczym zabezpieczeniem przeciwko nadużywaniu instytucji konsumenckiego postępowania naprawczego i upadłościowego staje się jego jawność oraz niemożliwość wielokrotnego korzystania z tych instytucji, a także odpowiedzialność cywilna i karna za podanie w postępowaniu nieprawdziwych informacji.

Ustawę, według projektu (art. 3) ma się stosować do ogółu osób fizycznych, pod pewnymi warunkami także tych prowadzących działalność gospodarczą (będących przedsiębiorcami w rozumieniu pun), oraz osób prowadzących gospodarstwa rolne. Szacuje się, iż w naszym kraju ok. 1 miliona osób kwalifikuje się do wszczęcia postępowania upadłościowego lub naprawczego.

Zdaniem PKPP Lewiatan, ustawodawca nie dość dokładnie określił podmiotowy zakres stosowania projektowanej ustawy i nieopatrznie dopuścił do sytuacji, gdy wobec jednego dłużnika będącego osobą fizyczną mogłyby zostać wszczęte i równolegle prowadzone postępowania na podstawie niniejszego projektu oraz ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Co do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą - będących przedsiębiorcami w rozumieniu ustawy prawo upadłościowe i naprawcze i których długi związane bezpośrednio z prowadzoną działalnością gospodarczą stanowią nie więcej niż 15 % łącznej kwoty zobowiązań dłużnika to wydaje się, iż podlegałyby one podmiotowo obu ustawom.

Co istotne, projekt przewiduje, że „upadłość osób fizycznych ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny” i brak jest przy tym określenia jakichkolwiek przesłanek ograniczających lub uzależniających ten skutek od np. stopnia przyczynienia się dłużnika do powstania zadłużenia, obiektywnych okoliczności zadłużenia.

Postępowanie zapobiegające niewypłacalności i postępowanie upadłościowe osoby fizycznej jest w zasadzie dobrowolne - z wnioskiem wystąpić może tylko i wyłącznie dłużnik i jest to jego swobodna decyzja. Natomiast w przypadku przedsiębiorców jest inaczej - wniosek złożyć może także każdy z wierzycieli, a wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości jest obowiązkiem prawnym niewypłacalnego dłużnika.

Kto będzie podejmował decyzje?

Projekt przewiduje przekazanie uprawnień do orzekania o upadłości i podejmowania innych decyzji w ramach postępowania upadłościowego Konsumenckim Kolegiom Orzekającym, które będą powoływane przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Jak ma funkcjonować Rejestr Upadłości Konsumenckiej?

Istotną funkcją postępowań prowadzonych na podstawie projektowanej ustawy jest ich jawność, zapewniana w najbardziej nowoczesny sposób - poprzez publicznie dostępny informatyczny rejestr,  którym ujawnieniu podlegałyby poszczególne etapy postępowania. Planuje się przy tym powierzenie prowadzenia Rejestru Upadłości Konsumenckiej Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Jakie sankcje przewidziano w projekcie?

W opinii PKPP Lewiatan projekt nie przewiduje rzeczywistej sankcji za celowe i świadome doprowadzenie przez dłużnika do upadłości konsumenckiej, co będzie doskonałą zachętą do nadmiernego zadłużania się zakończonego ucieczką w „bankructwo”. Obecnie dłużnicy niewypłacalni nie mogąc doprowadzić do częściowego umorzenia ich zobowiązań uciekają od odpowiedzialności przechodząc do „szarej strefy” uzyskiwania dochodów. Pod rządami proponowanej regulacji, zachęcającym rozwiązaniem będzie ukrycie właściwego majątku, zadłużenie się, a następnie uzyskanie całkowitego umorzenia zaciągniętych zobowiązań.

Zabezpieczenia przed nieuczciwym wykorzystaniem rozwiązań projektowanej ustawy mają dwojaki charakter. Z jednej strony są to normy sankcjonujące podanie przez dłużnika nieprawdy co do swego stanu majątkowego, w tym zadłużenia lub działanie przez niego na niekorzyść wierzycieli np. przez usuwanie majątku spod działania postępowania (są to zarówno przepisy prawa cywilnego, jak i zakazy karne). Projekt przewiduje co prawda, iż w przypadku podania nieprawdziwych informacji przez dłużnika postępowanie może  zostać umorzone, a dłużnik nie może żądać wszczęcia postępowania. Podanie nieprawdy jest zagrożone karą do 3 lat, jednak brak mechanizmów automatycznie weryfikujących oświadczenia dłużnika sprawia, że to zagrożenie nie będzie wystarczającą zaporą dla części nieuczciwych konsumentów.

Z drugiej strony przeciwko nieuczciwemu wykorzystywaniu instytucji konsumenckiego postępowania naprawczego czy upadłościowego działa sama struktura tych postępowań, uciążliwych dla dłużnika. Skoro bowiem dłużnik musi zgodzić się na to, aby publicznie ogłoszono, że jest niewypłacalny, aby utracić kontrolę nad swym majątkiem i oddać ( z wyłączeniem - poza tzw. kwotą mieszkaniową - w zasadzie tylko tych składników, które z mocy ustawy wyłączone są spod egzekucji) cały swój majątek na równomierne zaspokojenie wierzycieli, czyli zrobić wszystko dla sprawiedliwego potraktowania wierzycieli - nie będzie pochopnie ani bez powodu korzystał z takiej instytucji.  Ponadto dłużnik, który na podstawie ustawy poddał się jednemu z określonych w niej postępowań, nie może już w przyszłości skorzystać z możliwości poddania się takiemu postępowaniu, lub postępowaniu łagodniejszemu - może jedynie poddać się postępowaniu dalej idącemu.

Czy wierzyciele skorzystają z nowej regulacji?

Według projektu wierzyciele dłużnika nie są uprawnieni do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika lub zaskarżenia decyzji o postawieniu dłużnika w stan upadłości. W konsekwencji - zdaniem PKPP Lewiatan - pozycja dłużnika w negocjacjach dwustronnych na temat jego zadłużenia będzie znacznie wzmocniona - w każdej chwili może on podnosić wobec wierzyciela egzekwującego swój dług argument poddania się upadłości.

Jest oczywiste, że otwarcie postępowania upadłościowego czy naprawczego odłoży znacznie w czasie otrzymanie zapłaty należnej wierzycielowi. Dodatkowo okres oczekiwania na zapłatę nie zostanie wynagrodzony wierzycielowi prawem dochodzenia karnych odsetek. Do czasu zaś zatwierdzenia planu spłaty zadłużenia wierzyciel nie będzie wiedział jaka część jego wierzytelności ma szanse być rzeczywiście mu wypłacona. Jednocześnie za niezgłoszenie wniosku o wszczęcie postępowania naprawczego lub upadłościowego w ustalonym i mającym związek z powstaniem niewypłacalności terminie projekt ustawy nie przewiduje żadnej sankcji.

Jak ma być chronione prawo dłużnika do mieszkania?

W projekcie pryewidyiano m.in. szczególny sposób ochrony prawa do mieszkania przez wyłączenie z masy upadłości mieszkania upadłego o powierzchni nie większej niż 10 m² na osobę, którą to powierzchnię oblicza się dla dłużnika i osób pozostających na jego utrzymaniu. Przyjęcie takiej regulacji może spowodować obiektywnie zwiększenie skłonności do lekkomyślnego zadłużania się i życia ponad stan, na koszt innych.

Podstwa prawna:

• Poselski projekt ustawy o przeciwdziałaniu niewypłacalności oraz o upadłości osoby fizycznej (sejmowy druk nr 776)