Umowa wspólników i możliwość jej wypowiedzenia

Umowa wspólników

Umowę wspólników można definiować jako porozumienie zawarte pomiędzy co najmniej dwoma wspólnikami, które określa sposób wykonywania ich praw korporacyjnych. Stronami umów tego rodzaju są zazwyczaj wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcjonariusze.  Wspólnicy spółek osobowych z reguły nie zawierają tego rodzaju porozumień, pomimo braku regulacji przewidującej ograniczenia w tej kwestii.

Umowy wspólników mogą regulować szeroki zakres spraw, w tym określać sposób wykonywania prawa głosu związanego z udziałem lub akcją, ustalać kierunki zarządzania spółką czy ograniczać zbywalność akcji lub udziałów (przez zobowiązanie się do niezbywania akcji/udziałów w określonym czasie lub do ich zbycia tylko po spełnieniu określonych przesłanek). Umowy wspólników niejednokrotnie regulują sprawy, które mogą stanowić element fakultatywny umowy spółki z o.o. lub statutu spółki akcyjnej. Wprowadzenie tego typu postanowień do umowy wspólników skutkuje osłabieniem ich skuteczności w porównaniu z sytuacją, gdy te same postanowienia zawarto by w umowie spółki lub w statucie. Wspólnicy mogą zdecydować się jednak na pierwsze ze wskazanych wyżej rozwiązań, ponieważ nie dysponują odpowiednią większością głosów, wymaganą do zmiany umowy spółki lub statutu lub zależy im na zachowaniu poufności.

Chociaż polskie prawo nie zawiera definicji umowy wspólników, wskazówką interpretacyjną w tym zakresie może okazać się częściowa regulacja dotycząca spółki dominującej w kodeksie spółek handlowych i w ustawie o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Zgodnie z poglądem częściej reprezentowanym w doktrynie, częściowa regulacja umów wspólników przemawia pośrednio za dopuszczalnością ich zawierania na gruncie polskiego prawa.

Umowy wspólników określające sposób wykonywania prawa głosu można podzielić na porozumienia ad hoc (często zawierane bez zachowania formy pisemnej, odnoszące się do głosowania nad konkretną uchwałą) i porozumienia o charakterze trwałym (zawierane w celu uzyskania wpływu na spółkę w dłuższej perspektywie czasu). Umowy tego typu określają nie tylko sposób wykonywania prawa głosu, ale także wpływ wspólników/akcjonariuszy spółki na kształtowanie jej strategii czy system wyboru członków zarządu spółki. Rozróżnia się również umowy zawarte w celu ograniczenia zbywalności akcji/udziałów i te nakładające zobowiązania związane z ich przyszłym zbyciem. Oddzielną grupę stanowią porozumienia typu voting trust czy voting block związane z umową powierniczą przewidującą przeniesienie własności akcji lub udziału na osobę trzecią zobowiązaną do głosowania w określony sposób, co zapewnia uzyskanie wymaganej większości głosów. Do niedawna zawieranie umów należących do tej grupy nie było popularne, ze względu na niepewność co do skutków podatkowych zawierania takich transakcji zarówno z punktu widzenia powierzającego jak i powiernika. Należy jednak zaznaczyć, że od niedawna, pod wpływem common law, umowy powiernicze stały się przedmiotem zainteresowania akcjonariuszy, ze względu na możliwość zapewnienia powierzającemu zachowania anonimowości.

Prawo nie wymaga zachowania szczególnej formy umowy wspólników. Chociaż dozwolone jest zawarcie umowy tego typu w formie ustnej, należy liczyć się z trudnościami dowodowymi w razie dochodzenia swoich praw na drodze sądowej. Wymagania odnoszące się do formy czynności prawnej mogą jednak wynikać z przepisów kodeksu spółek handlowych regulujących sposób wykonywania prawa głosu przez pełnomocnika. W myśl art. 243 § 2 k.s.h. pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie pod rygorem nieważności i dołączone do księgi protokołów. Zasada odnosi się do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i znajduje swój odpowiednik w regulacji dotyczącej spółki akcyjnej (412¹ § 1 k.s.h.).

Chociaż dopuszczalność zawierania umów wspólników w świetle powyższych uwag nie powinna budzić wątpliwości, w orzecznictwie i w doktrynie wyrażano do niedawna poglądy podważające ważność porozumień tego typu. Zwolennicy poglądu uznającego skuteczność umów wspólników, pod warunkiem, że spełniono tylko podstawowe wymogi w tym zakresie, powołują się na swobodę kontraktowania jako na jedną z podstawowych zasad polskiego prawa zobowiązań. Zgodnie bowiem z art. 353¹ k.c. strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Część przedstawicieli doktryny prawa uznaje umowy wspólników za umowy nienazwane, zawarte w granicach swobody umów i pozostające poza stosunkiem wewnętrznym spółki (Kopaczyńska-Pieczniak K., Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Red. Andrzej Kidyba, wyd. 2 Warszawa 2010, Wolters Kluwer).  Porozumienia tego rodzaju nie wywierają skutków prawnych wobec osób trzecich, ani w stosunku do spółki, wiążąc tylko strony umowy. W konsekwencji, w wyniku niewykonania takiej umowy mogą powstać jedynie roszczenia odszkodowawcze.

Przeciwnicy poglądu dopuszczającego skuteczność umów wspólników wskazują na niezgodność takich porozumień nie tylko z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, ale również z  postanowieniami statutu czy umowy spółki. Jako przykład niedozwolonych postanowień umowy wspólników wskazuje się zobowiązanie do nieodwoływania członków zarządu spółki, gdy prawo odwołania nie zostało ograniczone w statucie lub w umowie spółki. W orzecznictwie wyrażono odosobniony pogląd (05.01.2016 r., sygn. I Aca 630/05) uznający zobowiązanie wspólnika do głosowania w określony sposób, wynikające z umowy wspólników, za niedopuszczalne. W uzasadnieniu takiego zapatrywania powołano się na zakaz ograniczania praw korporacyjnych wspólników. W ocenie sądu za nieważne należy uznać również umowne zrzeczenie się prawa głosu. Wspólnik nie może rozporządzić prawem do głosu bez zbycia przysługującego mu udziału. Taka czynność miałaby prowadzić do obejścia prawa i w myśl art. 58 § 1 k.c. zostać objęta sankcją nieważności.

Możliwość rozwiązania umowy wspólników

Ponieważ przepisy nie przewidują odrębnej regulacji dotyczącej rozwiązania umowy wspólników, należy przyjąć, że zastosowanie znajdują ogólne zasady wyrażone w kodeksie cywilnym. Niewykonanie zobowiązania przez dłużnika zasadniczo nie skutkuje powstaniem prawa wierzyciela do odstąpienia od umowy. Jedną z przesłanek warunkujących skuteczność odstąpienia od umowy jest uznanie jej za wzajemną. Nie można założyć, że każde porozumienie wspólników wykazuje cechy umowy wzajemnej. Podczas gdy umowy ad hoc nierzadko przewidują, że świadczenie jednej ze stron stanowi odpowiednik świadczenia drugiej strony, w większości przypadków nie można uznać za wzajemne umów wspólników zawieranych na dłuższy czas.

Do zobowiązań bezterminowych o charakterze ciągłym nie zawsze znajdują zastosowania przepisy o odstąpieniu od umowy wzajemnej z powodu zwłoki jednej ze stron, ponieważ umowa, z której wynika to zobowiązanie nie musi posiadać cech umowy wzajemnej. Nie oznacza to jednak, że nie można rozwiązać tego typu umowy. Wypowiedzenie zobowiązania o charakterze ciągłym zostało uregulowane w kodeksie cywilnym. Zgodnie z art. 365¹ k.c. zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.

W literaturze reprezentowano pogląd dopuszczający bezpośrednie stosowanie reguły wyrażonej w tym przepisie do umów wspólników. Ponieważ przepis wprowadzono do polskiego systemu prawa stosunkowo niedawno, strony nawiązujące stosunek zobowiązaniowy niejednokrotnie nie biorą pod uwagę ryzyka związanego z możliwością wypowiedzenia umowy przewidzianą w art 365¹ polskiego kodeksu cywilnego. Należy zaznaczyć, że w przeciwieństwie do odstąpienia od umowy wzajemnej z powodu jej niewykonania przez jedną ze stron, uprawnienie do wypowiedzenie umowy nie zostało uzależnione od spełnienia dodatkowych przesłanek czy wystąpienia szczególnych okoliczności. Co więcej, z powodu braku ustawowych czy zwyczajowych ograniczeń czasowych, stosunek zobowiązaniowy tego rodzaju może wygasnąć niezwłocznie po złożeniu wypowiedzenia. Zdaniem Kieliana zawarcie umowy wspólników na czas określony (nawet gdy ustalony okres związania stron jest stosunkowo długi np. 10 lat) to sposób na zapewnienie trwałości stosunku zobowiązaniowego wynikającego z tej umowy (Kielian S., Kiedy ulega rozwiązaniu postanowienie wspólników, Gazeta Prawna, 30.01.2009,  http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/110612,kiedy-ulega-rozwiazaniu-porozumienie -wspolnikow.html).

Marcin Gorazda, Magdalena Nabielec