Zaliczka i jej funkcja w prawie cywilnym

Instytucja zaliczki nie została zdefiniowana w prawie. Częste występowanie jej w ramach stosunków cywilnych wymaga jednak określenia funkcji zaliczki, a w szczególności wyraźnego odróżnienia jej od zadatku, szczegółowo określonego w Kodeksie cywilnym.

Zadatek a zaliczka

Pojęcie zaliczki nie jest równoznaczne z zadatkiem, a różnica pomiędzy nimi sprowadza się przede wszystkim do funkcji, jakie prawo nadaje obu tym instytucjom prawnym. Poza tym różne są podstawy ich udzielania, a także konsekwencje ich zastosowania w stosunkach prawnych.

"Zadatek" w szerokim rozumieniu oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna osoba daje drugiej przy zawarciu umowy. Jak jednak wynika z orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2008 r. (sygn. I CSK 328/2007) zadatek może być dany także po zawarciu umowy, w terminie uzgodnionym przez strony. Zadatek ma takie znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron, druga strona może bez wyznaczenia dodatkowego terminu odstąpić od umowy i zachować otrzymany zadatek, a jeżeli sama go dała żądać sumy dwukrotnie wyższej. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaś zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała. Od stron zależy, czy z zadatkiem będzie związana bezpośrednio funkcja zabezpieczenia świadczenia należnego wierzycielowi w przypadku niewywiązania się z zawartej umowy, czy będzie on pełnił funkcję odstępnego. Innymi słowy w braku odmiennego zastrzeżenia umownego zadatek stanowi pewnego rodzaju odszkodowanie na wypadek, gdy zawarta umowa nie została wykonana.

Przykład:

 A (sprzedawca) i B (nabywca) zawierają umowę sprzedaży maszyny. Umowa przewiduje, iż nabywca w ciągu siedmiu dni od dnia zawarcia umowy uiści zadatek w wysokości ¼ wartości przedmiotu sprzedaży. Pozostałą kwotę zapłaci natomiast przy odbiorze przedmiotu umowy. Strony ustalają także termin odbioru maszyny, będący jednocześnie terminem uiszczenia pozostałej części ceny. B uiszcza zadatek w przewidzianym terminie i wysokości. Nie odbiera jednak maszyny i nie uiszcza pozostałej części w przewidzianym terminie.

 Wobec tego, iż B nie wywiązuje się ze zobowiązania, A ma prawo wezwać do wykonania zobowiązania w dodatkowo wyznaczonym terminie, z zagrożeniem odstąpieniem od umowy. Jeśli B nie wywiąże się ze zobowiązania w dodatkowym terminie, A może odstąpić od umowy i zatrzymać zadatek. Zasadniczo zadatek jest uznawany za surogat odszkodowania, co uniemożliwia odstępującemu (A) dodatkowo dochodzić odszkodowania od B.

Szczegółowe informacje na temat zadatku zostały opisane w artykule: Zadatek jako sposób zabezpieczenia realizacji umowy

Jaką funkcję spełnia zaliczka?

Zaliczka pełni natomiast odmienną funkcję. W przypadku gdy została uiszczona przez jedną ze stron czynności prawnej, zostaje zaliczona na poczet przyszłych świadczeń - przykładowo zapłaty za świadczone usługi bądź ceny za nabyty towar. W razie rozwiązania czy też odstąpienia od umowy, strona, która otrzymała zaliczkę, jest zobowiązana ją zwrócić w takiej wysokości, w jakiej ją otrzymała. Zaliczka nie spełnia więc funkcji zabezpieczenia wykonania zobowiązania, czyli tej analogicznej do roli zadatku, traktowanego jako swoisty rodzaj odszkodowania za nie wywiązanie się ze zobowiązania.

Przykład:

W przedstawionym powyżej przypadku A i B umówiły się, iż uiszczenie części ceny będzie miało charakter zaliczki. Jeśli B nie wywiąże się ze zobowiązania w terminie dodatkowym, A będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. A będzie jednak musiał zwrócić zaliczkę B. Nie będzie jednak przeszkód do tego, aby A domagał się od B naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 25 marca 2004 roku (II CK 116/03), zadatek może przybrać funkcję zaliczki. Zadatek–zaliczka dana na poczet przyszłego świadczenia - przede wszystkim pieniężnego - zapłacona przy umowie przedwstępnej podlega zwrotowi, jeśli nie doszło do zawarcia umowy przyrzeczonej. Warto jednak zaznaczyć, że w stosunkach z konsumentami przyjęcie przez sprzedawcę zadatku w znacznej wysokości nie upoważnia do traktowania tego zadatku jako zaliczki na poczet ceny. (wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 2002 r., sygn. IV CKN 672/2000).

Roszczenie o zwrot zaliczki przedawnia się z upływem terminów ustawowych, określonych w przepisie art. 118 Kodeksu cywilnego. Zob.: Kiedy przedawniają się roszczenia? Jakie są skutki przedawnienia?

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964, Nr 16, poz. 93, ze zm.).