Prawa i obowiązki rodziców zastępczych

20.12.2010

W przypadkach kiedy władza rodzicielska jest niewłaściwie wykonywana oraz nie ma nadziei na zmianę tej sytuacji nawet, gdyby sąd opiekuńczy orzekł o udzieleniu rodzicom pomocy potrzebnej do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może skorzystać z szerokiego wachlarza środków zaradczych. Bezwzględną wskazówką przy wyborze jednego z nich będzie zasada dobra dziecka. Orzeczenie sądu ingerujące w sferę władzy rodzicielskiej może polegać na ustaleniu kontroli nad wykonywaniem władzy przez rodziców. Gdyby jednak sąd doszedł do przekonania, iż zastosowanie jedynie środków kontrolnych nie dałoby pożądanego rezultatu (np. rodzice mimo to będą wywierać ujemny wpływ na wychowanie dziecka lub zupełnie nie radzą sobie codziennymi problemami wychowawczymi) i dobro dziecka pozostawałoby nadal zagrożone, może sięgnąć po środki głębiej sięgające w sferę uprawnień rodziców. Środki te to decyzja o umieszczeniu małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo – wychowawczej. Z reguły bardziej celowe będzie umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, gdyż niejednokrotnie pobyt w placówce wychowawczej wcale nie chroni małoletniego przed konsekwencjami w sferze jego psychiki.

Czym są rodziny zastępcze?

Instytucja rodziny zastępczej jest formą zastępczej pieczy nad dzieckiem najlepiej imitującą rodzinę naturalną i dzięki temu pozwala oczekiwać wymiernych rezultatów terapeutycznych dla małoletniego, którego rodzice nie radzą sobie z wychowywaniem. Orzeczenie przez sąd umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej, stwarza mu możliwość obcowania z naturalnymi, normalnymi warunkami rozwoju. Funkcje rodziny dla małoletniego może przejąć małżeństwo (lub osoba nie pozostająca w związku małżeńskim) jeżeli spełnia określone warunki. Rodziny zastępcze dzielą się na:

spokrewnione z dzieckiem,
niespokrewnione z dzieckiem,
zawodowe niespokrewnione, w tym wielodzietne, specjalistyczne i pełniące zadania tzw. pogotowia rodzinnego.

Kto może pełnić funkcję rodziny zastępczej?

Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie nie pozostającej w związku małżeńskim tylko, gdy spełniają wszystkie następujące warunki:

dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej,
mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
nie są lub nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, nie są ograniczone we władzy rodzicielskiej, ani też władza rodzicielska nie została zawieszona,
wywiązują się z obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, o ile taki obowiązek z mocy prawa lub orzeczenia sądu na nich ciąży,
nie są chore na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim,
mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania,
uzyskały opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania.

Pierwszeństwo w pełnieniu funkcji rodziny zastępczej mają osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka. Gdy jednak osoby te nie będą mogły pełnić takiej funkcji, sąd opiekuńczy może zwrócić się do powiatowego centrum pomocy rodzinie o wskazanie innych kandydatów zgłaszających gotowość do pełnienia funkcji rodziny zastępczej.

Rodziny zastępcze powinny uczestniczyć w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub, na jego zlecenie, przez ośrodek adopcyjno-opiekuńczy lub inny podmiot.

Na jaką pomoc mogą liczyć rodzice zastępczy?

Decyzja podjęcia się funkcji rodziny zastępczej łączyć się będzie z obciążeniem finansowym domowego budżetu takiej rodziny i dlatego prawo przewiduje udzielenie pomocy pieniężnej rodzinie zastępczej.

Starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania rodziny zastępczej udziela tej rodzinie pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w tej rodzinie dziecka. Starosta może też przyznać rodzinie zastępczej jednorazowe świadczenie pieniężne na pokrycie niezbędnych wydatków związanych z potrzebami przyjmowanego do rodziny dziecka. W przypadku, gdy na skutek zdarzenia losowego dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej wymaga dodatkowej pomocy, starosta może przyznać rodzinie zastępczej na częściowe pokrycie skutków tego zdarzenia:

jednorazowe albo okresowe świadczenie pieniężne wypłacane przez okres trwania bezpośrednich skutków tego zdarzenia,
pomoc w formie rzeczowej.

Dodatkowo, w celu unormowania sytuacji życiowej dziecka, współpracuje z rodziną zastępczą centrum pomocy właściwe ze względu na miejsce zamieszkania danej rodziny. Centrum pomocy dokonuje oceny sytuacji opiekuńczo - wychowawczej dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej co najmniej raz w roku, na podstawie wywiadu środowiskowego (rodzinnego). Udziela także rodzinie zastępczej pomocy w rozwiązywaniu zgłaszanych przez tę rodzinę problemów, w tym w szczególności wynikających z opieki nad dzieckiem o specyficznych potrzebach.

Jakie prawa i obowiązki ciążą na rodzicach zastępczych względem dziecka?

Rodzina zastępcza kieruje się dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw, w szczególności prawa do:

wiedzy o swoim pochodzeniu,
podtrzymywania kontaktu emocjonalnego z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi,
poszanowania godności i ochrony przed wszelkimi formami przemocy.

Rodzina zastępcza zapewnia dziecku warunki rozwoju i wychowania odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju, a w szczególności:

odpowiednie warunki bytowe,
możliwości rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego,
możliwości zaspokojenia indywidualnych potrzeb dziecka w zależności od jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju,
możliwości właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań,
odpowiednie warunki do wypoczynku i organizacji czasu wolnego.

Sąd oddając dziecko rodzicom zastępczym powinien ich pouczyć o spoczywających na nich od tej pory prawach i obowiązkach. Od momentu przejęcia dziecka zgodnie z orzeczeniem sądu opiekuńczego, rodzice zastępczy stają się zobowiązani i uprawnieni do:

wykonywania bieżącej pieczy nad osobą małoletniego – co oznacza codzienną dbałość o osobę dziecka, dobrą atmosferę, należyte warunki rozwoju czy wybór rozrywek i sposobu spędzania wolnego czasu,
jego wychowywania – co oznacza troskę o właściwy rozwój dziecka pod względem fizycznym i duchowym, jego osobowości i zainteresowań,
reprezentowania dziecka w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb związanych z utrzymaniem. Dotyczy to także dochodzenia alimentów od rodziców małoletniego i nie zależy od tego czy sąd powierzył sprawowanie opieki nad małoletnim rodzicom zastępczym (instytucja opieki ma zastosowanie w sytuacjach ustania władzy rodzicielskiej i ubezwłasnowolnienia osoby podlegającej opiece oraz ma charakter bardziej trwały niż formy zastępcze).

Rodzice zastępczy nie są zobowiązani do alimentowania małoletniego, chyba że są spokrewnieni z małoletnim. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców małoletniego, przy założeniu oczywiście, iż sąd nie orzekł o innym ograniczeniu lub pozbawieniu ich władzy. Jeżeli bowiem tak uczynił, zakres praw i obowiązków rodziców zastępczych ulega rozszerzeniu o sferę odjętą rodzicom dziecka w ramach ograniczania ich lub odebrania im w całości władzy rodzicielskiej.

Jakie prawa i obowiązki pozostają przy rodzicach naturalnych?

Pozostałe, czyli nie mieszczące się w wyżej wymienionym zakresie, a wchodzące w zakres władzy rodzicielskiej, prawa i obowiązki należą do rodziców naturalnych. To oni zachowują uprawnienia dotyczące:

pieczy nad dzieckiem nie mającej charakteru pieczy bieżącej (wybór szkoły dla dziecka, sposobu leczenia w razie długotrwałej choroby),
zarządu majątkiem,
kierowania rozwojem dziecka,
reprezentowania dziecka poza wypadkiem zastrzeżonym dla rodziców zastępczych.

Kiedy kończy się pobyt dziecka w rodzinie zastępczej?

W przypadku stwierdzenia ustania przyczyny umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej starosta zawiadamia sąd opiekuńczy o możliwości powrotu dziecka do rodziny naturalnej. W przypadku stwierdzenia ustania któregoś z warunków umożliwiających pełnienie funkcji rodziny zastępczej albo niewypełniania przez rodzinę zastępczą obowiązków wobec dziecka, starosta zawiadamia sąd opiekuńczy o konieczności zapewnienia dziecku innego rodzaju opieki.

Pamiętaj, że:

Rodzina zastępcza ustanawiana jest w sytuacjach ograniczania bądź pozbawiania rodziców władzy rodzicielskiej i ma charakter przejściowy,
Rodzice chcący pełnić funkcję rodziny zastępczej muszą spełnić szereg wymogów formalnych oraz przejść odpowiednie szkolenia,
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego, choć w razie pilnej konieczności możliwe jest jego powierzenie rodzinie zastępczej na podstawie umowy cywilnoprawnej, zawartej między rodziną zastępczą a starostą,
Rodzice zastępczy mają obowiązek stworzyć przyjmowanemu dziecku odpowiednie warunki, wykonują bieżącą pieczę, wychowują je oraz reprezentują w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb związanych z utrzymaniem,
Rodzinie zastępczej zapewnia się wsparcie: finansowe – w drodze decyzji wysokość pomocy ustala starosta miejsca zamieszkania rodziny zastępczej, oraz w postaci współpracy z powiatowym centrum pomocy,
Rodzice naturalni dziecka zachowują pozostałą część swojej władzy rodzicielskiej, o ile sąd nie orzekł inaczej.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zmianami),
Ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2008 r., Nr 115, poz. 728 ze zmianami),
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 18 października 2004 r. w sprawie rodzin zastępczych (Dz. U. 2004 r., Nr 233, poz. 2344).

Zespół
e-prawnik.pl