Umowa o pracę z członkiem rodziny

28.7.2017

Wielokrotnie zdarza się, że członkowie rodziny pomagają w prowadzeniu działalności gospodarczej przez innego członka rodziny, która to pomoc ma charakter stały. Pomoc taka powinna być świadczona na podstawie umowy, czy to umowy o pracę, czy to umowy cywilnoprawnej. Niedocenianym i często unikanym w praktyce gospodarczej sposobem na zalegalizowanie świadczenia pracy przez członka rodziny jest zawarcie umowy o pracę z takim członkiem rodziny. Osoby unikające zawierania umów o pracę z reguły obawiają się wysokich kosztów związanych z zawarciem i wykonaniem takiej umowy. Nie zawsze jednak tak musi być i wysokie koszty stosunku pracy mogą zostać złagodzone dla zatrudniającego przedsiębiorcy licznymi ulgami wynikającymi z zastosowania takiego sposobu uregulowania świadczenia pracy przez członka rodziny.

Kiedy dopuszczalne jest zawarcie umowy o pracę z członkiem rodziny?

Generalnie dopuszczalne jest zawarcie umowy o pracę z członkiem rodziny. Jednak dla skuteczności zawartej umowy o pracę spełnionych musi być szereg warunków. Umowa o pracę będzie skuteczna, czyli powstanie stosunek pracy tylko w sytuacji, gdy spełnione zostaną jego podstawowe cechy. Przede wszystkim członek rodziny zatrudniony na umowę o pracę musi faktycznie świadczyć pracę. Stosunek pracy nie powstanie, choćby nawet pracodawca wypłacał pracownikowi wynagrodzenie oraz opłacał za pracownika składki na ubezpieczenie społeczne, jeśli mimo to pracownik nie będzie wykonywał obowiązków ciążących na nim z tytułu zawartej umowy o pracę (nie będzie świadczył pracy).

Z pozornością umowy o pracę będziemy mieli do czynienia także w sytuacji, gdy do zakresu obowiązków ciążących na pracowniku wchodzą obowiązki ciążące już na osobie pracownika z innego tytułu niż umowa o pracę.

Będzie uważane za pozorne zawarcie umowy o pracę pomiędzy mężem i żoną, na podstawie której na żonie będzie ciążył obowiązek opieki nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi. Obowiązek taki spoczywa na matce z mocy prawa, więc bezskuteczna będzie taka umowa o pracę. Zakład Ubezpieczeń społecznych może uznać, że w tym stanie faktycznym doszło do pozornego zawarcia umowy o pracę, mającą na celu nabycia prawa do ubezpieczeń społecznych.

Jakie korzyści dla pracodawcy wynikają z zawarcia umowy o pracę z członkiem rodziny?

Zatrudnienie członka rodziny wywołuje odmienne skutki od zatrudniania innej osoby tylko dla pracodawcy – z punktu widzenia osoby zatrudnianej nie ma praktycznie rzecz biorąc żadnych odmienności w stosunku do zatrudnienia obcej osoby (pracodawca jest płatnikiem i powinien przy wypłacie pobierać odpowiedni podatek dochodowy). Zarówno przychody z umowy o współpracę z członkiem rodziny, zwłaszcza jeżeli praca wykonywana jest nieodpłatnie, jak i przychody uzyskane z tytułu świadczenia w naturze na jakiejkolwiek podstawie (niekoniecznie umowy o pracę) stanowią dla podatnika (pracodawcy) przychód z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (art. 14 ust. 2 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Przychody te stanowią więc podstawę obliczania podatku dochodowego dla osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą.

O ile koszty zatrudnienia pracownika - członka rodziny - stanowią w zasadzie koszt uzyskania przychodu dla podatnika-pracodawcy, to jednak wartość pracy własnej podatnika, małżonka i dzieci nie stanowi kosztu uzyskania przychodu - według art. 23 ust. 1 pkt 10 ww. ustawy; co ważne, ograniczenie to nie dotyczy dorosłych dzieci przedsiębiorcy ani innych niż wymienieni członków rodziny.

Ponadto, w przypadku prowadzenia działalności w formie spółki cywilnej lub handlowej spółki osobowej (tzn. obecnie wg przepisów podatkowych: spółki jawnej, partnerskiej bądź komandytowej), kosztem podatkowym nie jest również „wartość własnej pracy małżonków i małoletnich dzieci wspólników". Oznacza to, iż wynagrodzenie wspomnianych osób nie stanowi kosztu uzyskania przychodów. Wyłączenie to ma zastosowanie do wszystkich wspólników np. spółki cywilnej, którzy w świetle ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych są podatnikami tego podatku, a nie spółka cywilna; a zatem w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej w formie spółki cywilnej nie można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów wartości pracy małżonka, ani też małżonków wspólników.

Kosztem uzyskania przychodu przedsiębiorcy mogą być natomiast m.in. składki na ubezpieczenie społeczne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych należne od wynagrodzenia wypłaconego małżonkowi zatrudnionemu na umowę o pracę, a finansowane przez przedsiębiorcę - płatnika.

Rozróżnienie na pracownika i osobę współpracującą

Zgodnie z art. 8 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, za "osobę współpracującą" uważa się pracownika, który jednocześnie zalicza się do wymienionych osób: małżonek, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, rodzice, macocha, ojczym oraz osoby przysposabiające oraz jeżeli pracodawca i pracownik pozostają ze sobą we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności. Za osobę współpracującą nie uważa się osoby, z którą została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego. Jeżeli więc pracownik spełnia te warunki (osobą współpracującą jest także członek rodziny spełniający powyższe warunki, pomagający przy prowadzeniu pozarolniczej działalności w sposób bezumowny), to na użytek ubezpieczeń traktowany jest nie jak pracownik, a jak "osoba współpracująca przy prowadzeniu działalności".

Zgodnie z art. 6 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, osoba współpracująca z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą obowiązkowo podlega ubezpieczeniom społecznym - emerytalno-rentowym. Za osobę współpracującą składki na ubezpieczenie społeczne odprowadza przedsiębiorca, z którym osoba zatrudniona współpracuje w prowadzeniu przedsiębiorstwa.

Prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego

W zależności od tego, czy członek rodziny zatrudniony na umowę o pracę prowadzi wspólne gospodarstwo domowe ze swoim pracodawcą, czy też prowadzą oddzielne gospodarstwa domowe, różne będą skutki tak zawartej umowy o pracę.

Jeżeli pracownik i pracodawca prowadzą wspólne gospodarstwo domowe, to pracownik traktowany będzie jako osoba współpracująca i składki na ubezpieczenie społeczne odprowadzane będą jak od osoby współpracującej. Jeśli natomiast pracodawca i pracownik nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego, zatrudniony członek rodziny będzie dla celów ubezpieczeń trektowany jak pracownik. Nie ma znaczenia, czy osoby prowadzące wspólne gospodarstwo zawrą umowę o współpracę, bądź wyraźnie sprecyzują umowę o pracę.

W praktyce różnica sprowadza się do tego, że o ile osoba ubezpieczona jak pracownik powinna obowiązkowo być ubezpieczona w pełnym zakresie z tytułu ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, wypadkowego i chorobowego, o tyle osoba zatrudniona jako współpracująca powinna być obowiązkowo ubezpieczona z tytułu ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego, natomiast z tytułu ubezpieczenia chorobowego podlega ubezpieczeniu dobrowolnie. Dlatego jeżeli osoba współpracująca (np. żona przedsiębiorcy) chciałaby skorzystać z zasiłku chorobowego w przypadku niezdolności do pracy lub zasiłku macierzyńskiego w przypadku urodzenia dziecka, powinna zostać dobrowolnie zgłoszona do ubezpieczenia chorobowego (prawo do zasiłku chorobowego nabędzie po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, a do macierzyńskiego dzień po tym, jak zgłosiła się do ubezpieczenia chorobowego).

Co w przypadku, gdy następuje zmiana stanu faktycznego w trakcie trwania stosunku pracy?

W praktyce może wystąpić też sytuacja odwrotna: pracodawca zatrudniający pracownika zawrze z nim małżeństwo w trakcie trwania stosunku pracy. Z chwilą zwarcia związku małżeńskiego pomiędzy pracodawcą a pracownikiem istniejący między nimi stosunek pracy przekształca się w umowę o współpracę od momentu rozpoczęcia prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego. Stosunek pracy nie przekształci się w stosunek współpracy w sytuacji, gdy pracownik i pracodawca po zawarciu związku małżeńskiego nie będą wspólnie prowadzili gospodarstwa domowego. W praktyce można uznać, że małżonkowie nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego, jeżeli po zawarciu małżeństwa nie zamieszkali razem i złożyli oświadczenie, że nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego.

W sytuacji odwrotnej, kiedy małżonkowie, którzy zawarli umowę o współpracy, wystąpili o orzeczenie rozwodu i orzeczenie takie zapadło, pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami nie może już trwać stosunek współpracy, a w związku z tym nie mogą być za takiego pracownika odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne jak od osoby współpracującej. Jeżeli rozwiedzeni małżonkowie nadal chcą współpracować przy prowadzeniu przedsiębiorstwa, powinni zawrzeć umowę o pracę (na normalnych zasadach) i odprowadzać składki na ubezpieczenie społeczne od umowy o pracę.

Zawarcie umowy o pracę ze spółką, której wspólnikiem jest członek rodziny

W przypadku, gdy umowę o pracę zawiera z jednej strony spółka cywilna albo jakakolwiek spółka handlowa, występująca w roli pracodawcy, której wspólnikiem jest członek rodziny innej strony umowy, która występuje w tej umowie jako pracownik, nie znajdą zastosowania zasady wyżej opisane. W tym przypadku stosunek pracy zostaje nawiązany nie pomiędzy członkami rodziny, a pomiędzy pracownikiem a spółką (odrębnym podmiotem). W tym przypadku nie dojdzie do nawiązania umowy o współpracę nawet w przypadku, gdy wspólnik spółki oraz pracownik są członkami rodziny i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. W każdym przypadku, gdy są spełnione warunki nawiązania umowy o pracę, powstanie stosunek pracy. Jednakże ze względów bezpieczeństwa, dla uniknięcia ewentualnych sporów, w przypadku zawierania umów o pracę przez spółkę cywilną bądź osobową spółkę handlową (spółkę jawną, partnerską, komandytową, komandytowo-akcyjną) z pracownikiem, spółkę powinien reprezentować inny wspólnik niż wspólnik będący członkiem rodziny pracownika.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r. (sygn. akt I UK 236/04), sama chęć uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako motywacja do podjęcia zatrudnienia nie świadczy o zamiarze obejścia prawa, podobnie jak inne cele stawiane sobie przez osoby zawierające umowy o pracę, takie jak na przykład chęć uzyskania środków utrzymania.

Z zawarciem umowy o pracę wiąże się uzyskanie różnych świadczeń i perspektywa nabycia praw, np. emerytalnych. Wszystkie te motywy nie mogą skłaniać do przypisania stronom umowy o pracę chęci obejścia prawa, jeżeli nie zostanie dowiedzione, że świadczeń tych chcą uzyskać w sposób niezgodny z prawem, prawo obchodząc. Dowód taki nie został w rozpatrywanej sprawie przeprowadzony. Przeciwnie, z wysokości umówionego wynagrodzenia można było wnioskować, że strony miały na celu świadczenie pracy. Czas, przez który praca była rzeczywiście świadczona, sam przez się nie przesądza o pozorności umowy.

W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo nie zakazuje żonie posiadającej status osoby współpracującej z firmą męża zatrudnienia na umowę o pracę (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z roku 2007, sygn. II UK 53/2007).

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. 1998 r., Nr 21, poz. 94, ze zm.);
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jednolity: Dz.U. 2000 r., Nr 14, poz. 176, ze zm.);
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. 2007 r., Nr 11, poz. 74, ze zm.)

Zespół
e-prawnik.pl