Władza rodzicielska przy rozwodzie

Wyrok rozwodowy, a władza rodzicielska

Orzekając rozwód, sąd obligatoryjnie orzeka o władzy rodzicielskiej nad wspólnym dzieckiem obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z nich obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Przy czym sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. (art. 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Rozstrzygnięcia sądu odnośnie władzy rodzicielskiej mogą być następujące: 

• pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,

• powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców z ograniczeniem władzy drugiego do określonych obowiązków i uprawnień względem dziecka,

• zawieszenie władzy rodzicielskiej obojga lub jednego z rodziców,

• pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga lub jednego z rodziców. 

W braku rodziców porozumienia sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.

Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

Pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom

Powierzenie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom wymaga ustalenia przez sąd, iż wzajemny stosunek małżonków oraz inne okoliczności, przede wszystkim ich dotychczasowy stosunek do dziecka oraz wzajemne kontakty w tym zakresie, zapewniają szanse zgodnego wykonywania przez oboje rodziców władzy rodzicielskiej wspólnie, w sposób odpowiadający dobru dziecka i interesowi społecznemu (tak: uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 roku, sygn. III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77).

W razie pozostawienia władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, każde z nich zachowuje swoje prawa i obowiązki względem dziecka.

Ponieważ rozwód wiąże się najczęściej ze zmianą miejsca zamieszkania rodziców, a co za tym idzie dziecka, sąd w wyroku rozwodowym określa miejsce zamieszkania dziecka, choćby przebywało ono na przemian u każdego z rodziców - zgodnie z zasadą, iż można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeśli zaś dziecko nie przebywa na stałe u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy (art. 27 kodeksu cywilnego). Zastosowanie ostatniej reguły będzie dopuszczalne zarówno wtedy, gdy dziecko przebywa okresowo u każdego z rodziców, jak i wówczas gdy przebywa stale u osoby trzeciej lub w zastępczym ośrodku opiekuńczo-wychowawczym.

Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

W braku takiego porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

Powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców z ograniczeniem władzy drugiego do określonych obowiązków i uprawnień względem dziecka

Powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców z ograniczeniem władzy drugiego do określonych obowiązków i uprawnień względem dziecka jest najczęstszym w praktyce sposobem rozstrzygania o władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym. Na zgodny wniosek stron sąd jednak nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

Sąd może więc powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Zakres praw i obowiązków określa sąd, przy czym jest on zobowiązany uczynić to szczegółowo. Jako przykład wskazać można, iż rodzic ograniczony w wykonywaniu władzy rodzicielskiej może posiadać prawo do:

• decydowania w sprawach dotyczących przyszłości dziecka, jak:

  • wybranie szkoły, do jakiej dziecko będzie uczęszczało,

  • miejsce wyjazdu na wakacje,

  • wydanie paszportu,

  • miejsce zamieszkania,

  • sąd może nałożyć również obowiązek okresowej pieczy nad dzieckiem, na przykład w okresie wakacji,

• decydowania w sprawach dotyczących życia codziennego, jak:

  • wybór zajęć pozaszkolnych,

  • wybór sposobu leczenia oraz wybór lekarza.

Przy wyborze rodzica, któremu zostanie powierzona pełnia władzy rodzicielskiej, sąd ma na uwadze przede wszystkim dobro dziecka. Decydujące znaczenie mają takie czynniki, jak:

• wiek dziecka,

• stopień więzi uczuciowej danego rodzica z dzieckiem,

• właściwości psychiczne rodzica, któremu przyznaje pełnię władzy rodzicielskiej,

• okoliczność, u którego z rodziców przebywało dziecko przed orzeczeniem rozwodu,

• wspólne wychowywanie się rodzeństwa.

W razie potrzeby sąd powinien przy ustalaniu rodzica, któremu powierzy pełnię władzy rodzicielskiej, zasięgnąć opinii rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego, bądź opinii biegłego psychologa, psychiatry lub socjologa.

Ten z rodziców, któremu powierzono pełnię władzy rodzicielskiej, jest wyłącznym przedstawicielem ustawowym dziecka.

W obu przypadkach opisanych w poprzednich rozdziałach, gdy małżeństwo zostaje rozwiązane przez rozwód, każdy z małżonków, u którego dziecko nie przebywa na stałe, zachowuje prawo do osobistego kontaktowania się z dzieckiem. Wyłączenie lub ograniczenie osobistej styczności rodzica z dzieckiem może być bowiem orzeczone jedynie w przypadku pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej lub ograniczenia tej władzy, a nie w przypadku powierzenia jej w wyroku orzekającym rozwód jednemu z rodziców. Jak wskazuje się w orzecznictwie, dobro dziecka wymaga zgodnego działania rodziców, także w zakresie widywania się z nim, natomiast w przypadku konieczności ingerencji sądu, żądanie uregulowania kontaktów z dzieckiem może być złożone w każdym czasie, z tym że skierowane być powinno do sądu rodzinnego. Nie ma podstaw do przyjęcia, iż zakres kognicji sądu w sprawie o rozwód, obejmuje także rozstrzyganie o sposobie i terminie kontaktów małżonków z małoletnim dzieckiem (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach, I ACZ 398/05, LEX nr 147141).

Reasumując, w każdej sytuacji rozłączenia rodziców, gdy dziecko na stałe przebywa u jednego z nich, drugie z rodziców ma prawo wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o widywanie się z dzieckiem - gdy drugi z rodziców utrudnia ten kontakt albo nie wyraża na niego zgody. Podstawą tego uprawnienia do wystąpienia do sądu jest artykuł 109 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. Jednym z wypadków zagrożenia dobra dziecka, w rozumieniu powołanego przepisu, jest właśnie uniemożliwienie rodzicowi przez drugiego rodzica właściwego wykonywania prawa osobistej styczności z dzieckiem. Wniosek o widywanie się z dzieckiem składa się do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, którego dotyczy postępowanie, a w razie braku miejsca zamieszkania - do sądu właściwego ze względu na miejsce pobytu dziecka. We wniosku należy ściśle sprecyzować swoje żądanie poprzez szczegółowe podanie oczekiwanego czasu i miejsca spotkań z dzieckiem, sposobu jego odbierania oraz przywożenia z powrotem, uwzględniając przy tym okresy wakacji, świąt, ferii zimowych - jeżeli wnioskodawcy zależy na kontakcie z dzieckiem w tych okresach. Dokładne określenie żądań i ich ewentualne uwzględnienie w rozstrzygnięciu kończącym postępowanie wyeliminuje mogące powstać w przyszłości wątpliwości czy niejasności.

Każdy wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem składa się do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka, którego dotyczy postępowanie, a w razie jego braku - do sądu miejsca pobytu dziecka. Wnioskodawcą może być m.in. każdy z rodziców, a także każda osoba która ma interes prawny w rozstrzygnięciu. Uczestnikiem postępowania jest też z reguły drugi z rodziców oraz małoletni. Małoletni, gdy ukończy 13 lat i nie jest ubezwłasnowolniony, może samodzielnie dokonywać czynności procesowych w postępowaniu (artykuł 573 kodeksu postępowania cywilnego), zaś małoletni poniżej 13 lat lub ubezwłasnowolniony całkowicie, może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (artykuł 66 kodeksu postępowania cywilnego).

Sprawa o uregulowanie widywania się z dzieckiem podlega rozpoznaniu w trybie nieprocesowym; orzeczenie staje się wykonalne po jego uprawomocnieniu się. W razie konieczności - jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić postanowienie wydane w sprawie o uregulowanie widywania się z dzieckiem.

Zawieszenie władzy rodzicielskiej obojga lub jednego z rodziców

Zawieszenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców w wyroku orzekającym rozwód może nastąpić w razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, na podstawie artykułu 110 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa (artykuł 112 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga lub jednego z rodziców

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców następuje w oparciu o artykuł 111 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, albo w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być bowiem orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa (artykuł 112 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Koszty utrzymania i wychowania dziecka

Sąd w wyroku rozwodowym orzeka w przedmiocie kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Nie jest dopuszczalne ogólnikowe stwierdzenie, że rozwiedzeni rodzice obowiązani będą do alimentacji w równych częściach. Każde z nich jest bowiem zobowiązane zaspokajać potrzeby dziecka w częściach odpowiadających ich zarobkowym i majątkowym możliwościom. Jeżeli jedno z rodziców nie ma możliwości sprostania obowiązkowi alimentacyjnemu względem dziecka, obowiązek ten spoczywa wówczas w całości na drugim z rodziców. Wówczas sąd w wyroku rozwodowym wyraźnie stwierdza, które z rodziców ponosi w całości koszty utrzymania i wychowania dziecka.

Zmiana orzeczenia w zakresie władzy rodzicielskiej

Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić zawarte w wyroku orzekającym rozwód orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód, separację bądź unieważnienie małżeństwa, albo ustalającym pochodzenie dziecka (artykuł 106 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Kierując się zasadą dobra dziecka, władza rodzicielska powinna być ukształtowana w taki sposób, aby każdorazowo odpowiadała rzeczywistemu układowi stosunków. Jest rzeczą oczywistą, że pewne relacje ustalone w orzeczeniu sądowym mogą ulegać zmianie, zatem ukształtowane orzeczenia w tym zakresie nie mogą pozostać niezmienne.

Ustawodawca nie przewiduje żadnych ograniczeń, gdy chodzi o kierunki zmiany dotychczasowego orzeczenia o władzy rodzicielskiej. Zmiany mogą polegać na przykład na:

• uchyleniu lub zmianie orzeczenia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej i powierzeniu jej temu z rodziców, któremu w świetle orzeczenia zawartego w wyroku rozwodowym takie uprawnienie nie przysługiwało,

• przyznaniu prawa wykonywania władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,

• uchyleniu orzeczenia o pozbawieniu rodziców (lub jednego z nich) władzy rodzicielskiej,

• innym niż do tej pory określeniu uprawnień i obowiązków tego z rodziców, którego władza rodzicielska została ograniczona do określonych uprawnień i obowiązków względem dziecka.

Utrzymywanie kontaktów z dzieckiem

Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują m.in. przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.

Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem, gdy zaś utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl