Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej

Co to jest władza rodzicielska?

Władza rodzicielska jest to kompleks uprawnień i obowiązków przysługujących rodzicom w stosunku do dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów. Władza rodzicielska nie jest żadnym uprawnieniem „ władczym” rodziców nad dzieckiem, a jedynie stanowi instrument służący dobru dziecka i jego ochronie. W dalszej kolejności realizuje ona również interesy niemajątkowe rodziców, wyrażające się w instynkcie rodzicielskim. Nie można także pominąć pewnego ogólnospołecznego aspektu władzy rodzicielskiej, gdyż powinna być ona gwarantem wychowania dziecka na uczciwego, przystosowanego do życia w społeczeństwie, obywatela.

Podstawowym jednak założeniem leżącym u podstaw tego atrybutu rodzicielstwa, jest działanie dla dobra i w interesie dziecka. Można zatem spokojnie powiedzieć, że uprawnienia rodziców wynikające z tej władzy, np. prawo decydowania o wyborze szkoły czy prawo kierowania rozwojem duchowym dziecka, mają charakter podrzędny w stosunku do spoczywających na rodzicach obowiązkach, w zakresie działania, którego celem jest dobro dziecka. zatem dobro to implikuje wszelkie działania podejmowane zarówno w zakresie wychowania jak i opieki, a także zarządzania sprawami majątkowymi dziecka. władza rodzicielska bowiem ma na celu zapewnienie pomocy i opieki dziecku w okresie jego nieporadności. Władza ta obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. Są obowiązani m.in. do zapewnienia dziecku niezbędnych warunków egzystencji (wyżywienie, odzież), ochrony przed niebezpieczeństwami mogącymi zagrażać dziecku. Rodzice powinni troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. Rodzice są również przedstawicielami ustawowymi dziecka.

Reprezentują je w zakresie czynności prawnych z udziałem dziecka, jak i czynności sądowych. Zasadniczo władza taka przysługuje obojgu rodzicom, którzy mają prawo, ale również i obowiązek jej wykonywania. W sprawach mniejszej wagi mogą decydować samodzielnie, jednakże w istotnych sprawach dziecka muszą rozstrzygać wspólnie, a w braku porozumienia, mogą zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu opiekuńczego.

Władza rodzicielska przysługuje rodzicom jedynie w stosunku do dziecka małoletniego, czyli pełnoletnie dziecko nie jest już nią objęte, może np. wyprowadzić się z domu bez zgody rodziców. Ma to uzasadnienie w tym, iż z reguły dziecko niepełnoletnie jest jeszcze nieporadne życiowo i potrzebna jest mu pomoc zarówno w zakresie kształtowania jego charakteru, jak i czysto materialna, dotycząca jego utrzymania. Poza tym niezbędna małemu dziecku jest również pomoc w zakresie działania w stosunkach prawno – społecznych, gdyż rodzic jako osoba o większym życiowo doświadczeniu, jest po prostu w stopniu nieporównywalnie wyższym bardziej wyrobiona społecznie, w związku z czym, decyzje jej są dużo rozsądniejsze, niż te podejmowane jedynie przez samo dziecko. Oczywiście jeżeli jest ono na tyle duże, żeby je samodzielnie w ogóle wyrazić.

Czy rodzicom zawsze przysługuje władza rodzicielska?

Podstawowym warunkiem, od którego uzależnione jest przysługiwanie władzy rodzicielskiej, jest pełna zdolność do czynności prawnych rodzica. Jeżeli zatem rodzice dziecka nie są pełnoletni albo jeżeli zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie bądź częściowo, władza rodzicielska nie będzie im przysługiwać, np. nie przysługuje siedemnastoletniej matce dziecka. Władza rodzicielska zasadniczo przysługuje obojgu rodzicom. Za moment początkowy przyjmuje się dzień urodzenia się dziecka. Tak samo władza rodzicielska będzie przysługiwała przysposabiającym od momentu uprawomocnienia się orzeczenia adopcyjnego. Jeżeli dziecko urodziło się w małżeństwie albo zostało zaadoptowane wspólnie przez małżeństwo, obowiązki i uprawnienia wynikające z władzy rodzicielskiej spoczywają na obydwojgu rodzicach.

Jeżeli jednak dziecko urodziło się poza małżeństwem, władza rodzicielska przysługuje matce, a ojcu, od dnia, w którym uznał dziecko. W razie sądowego ustalenia ojcostwa władza rodzicielska przysługuje ojcu tylko wtedy, jeżeli sąd mu ją przyzna. Sądowe orzeczenie o władzy rodzicielskiej ma miejsce również w przypadku orzeczenia rozwodu lub separacji. Sąd ma obowiązek skazać czy władza rodzicielska nadal będzie należała wspólnie do małżonków, czy tylko do jednego z nich.

Jeżeli jedno z rodziców dziecka nie żyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych lub władza rodzicielska nie przysługuje mu z innych powodów, skupia się ona wówczas w osobie drugiego z rodziców. Jeżeli dziecko zaadoptowała osoba samotna, tylko ona dzierży w stosunku do tego dziecka władzę rodzicielską. W przypadku. gdy władza rodzicielska nie przysługuje żadnemu z rodziców albo rodzice dziecka są nieznani, dla dziecka ustanawia się opiekuna.

Kiedy rodzic może utracić władzę rodzicielską?

Władza rodzicielska nie jest instytucją niezmienną. Wskutek różnych okoliczności rodzic może ją utracić. Ma to miejsce w wypadku:

• utraty pełnej zdolności do czynności prawnych – ubezwłasnowolnienie rodzica;
• przysposobienia dziecka – wówczas rodzice naturalni tracą władzę rodzicielską a zyskują ją adoptujący; Wyjątek stanowi przysposobienie dziecka żony przez jej małżonka;
• zaprzeczenia ojcostwa, unieważnienia uznania dziecka, uchylenia prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo – władzę traci dotychczasowy ojciec;
• rozwiązanie przysposobienia – władzę tracą przysposabiający, a odzyskują ją naturalni rodzice dziecka,
• pozbawienia władzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy;
• pozbawienia praw rodzicielskich i opiekuńczych przez sąd karny.

Poza takimi wypadkami władza rodzicielska z pewnych względów może zostać ograniczona, jak również, na skutek przemijającej przeszkody w jej sprawowaniu, ograniczona.

Kiedy sąd może ograniczyć władzę rodzicielską?

Podstawową przesłanką ograniczenia władzy rodzicielskiej jest wzgląd na dobro dziecka. Jeżeli zatem dobro dziecka jest zagrożone, sąd wyda odpowiednie zarządzenie, mające na celu wyeliminowanie takiego zagrożenia. Sąd może w szczególności:

• zobowiązać rodziców oraz małoletniego do odpowiedniego postępowania (np. do nawiązania kontaktu ze szkołą), z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywania takiego zarządzenia,
• określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom,
• poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi społecznego organu pomocniczego sądu,
• skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi,
• powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi,
• zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo – wychowawczej.

Poza tym sąd ma również kompetencje do wydawania zarządzeń o charakterze doraźnym, np. zobowiązanie rodziców do skierowania dziecka do leczenia sanatoryjnego. Zob. też: Zarządzenia sądu przy nadużyciach władzy rodzicielskiej

Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie jest środkiem represji w stosunku do rodziców, lecz środkiem ochrony zagrożonego dobra dziecka. Zatem będzie wchodziło w grę nie tylko w sytuacji zaniedbywania swoich obowiązków przez rodziców, ale również w wypadku ich nieudolności albo szczególnych kłopotów wychowawczych jakie sprawia dziecko.

Ograniczanie władzy rodzicielskiej może nastąpić nie tylko z urzędu, ale również na wniosek rodzica, który nie radzi sobie ze swoim dzieckiem, np. wnioskuje o umieszczenie go w zakładzie wychowawczym, ponieważ wpadł w towarzystwo zażywające narkotyki i sam to czyni. Jeżeli tylko jeden z rodziców stanowi zagrożenie dla dobra dziecka sąd ograniczy tylko jego władzę rodzicielską, np. zakaże ojcu zarządzania majątkiem dziecka z racji jego rozrzutności i jego finansowej nieodpowiedzialności. Ograniczenie władzy rodzicielskiej pociąga za sobą pozbawienie rodziców jedynie niektórych jej atrybutów, np. umieszczenie w placówce opiekuńczo wychowawczej powoduje utratę praw i obowiązków wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem, lecz nie odbiera rodzicom zarządu majątkiem dziecka, prawa do żądania informacji i wyjaśnień odnośnie rozwoju dziecka, czy reprezentowania go.

Należy jeszcze wspomnieć, że istnieją sytuacje, kiedy przysługująca obojgu rodzicom władza rodzicielska musi ulec weryfikacji przez sąd. Tak jest w przypadku orzeczenia rozwodu, separacji, pozostawania rodziców w separacji faktycznej czy niezawarcia małżeństwa przez rodziców dziecka. W takich przypadkach sąd zazwyczaj przyznaje władzę rodzicielską jednemu z rodziców, władzę drugiego zaś ogranicza do konkretnych uprawnień i obowiązków w stosunku do dziecka, np. podejmowanie decyzji co do zmiany miejsca pobytu, co do sposobu leczenia, co do wyboru przyszłego zawodu.

Poza powyższymi przypadkami ograniczenia włądzy rodzicielskiej ze względu na zagrożenie dobra dziecka, możliwe są również inne sytuacje uzasadniające ograniczenie władzy rodzicielskoej - zob.: Ograniczenie władzy rodzicielskiej, gdy rodzice żyją osobno

Kiedy może nastąpić pozbawienie władzy rodzicielskiej?

Pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi najostrzejszy środek ingerencji sądu opiekuńczego w sferę stosunków między rodzicami i dziećmi. Polega ono na tym, że rodzice tracą na skutek zastosowania tego środka wszelkie atrybuty jakie wchodzą w zakres władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej następuje w sytuacji, gdy:

• nie może ona być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, np. wyjazd rodziców na stałe za granicę połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem; skazanie na długotrwałą karę więzienia, nieuleczalna choroba psychiczna,
• rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, np. nakłanianie dziecka do prostytucji lub uprawiania procederu przestępczego, stosowanie groźnych dla dziecka kar cielesnych, zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy,
• rodzice w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki w stosunku do dziecka, np. głodzą dziecko, tolerują pijaństwo lub narkomanię dziecka, porzucają dziecko.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej zazwyczaj, jednakże nie zawsze, ma charakter represji w stosunku do rodziców. Kryterium stanowi tutaj dobro dziecka. Władza rodzicielska może zostać odebrana nawet jeżeli po stronie rodziców nie występuje żadna wina, np. bardzo ciężkie kalectwo. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone zarówno w stosunku do obojga rodziców, jak również tylko w stosunku do jednego z nich. Może również zostać orzeczone tylko w stosunku do niektórych dzieci, np. ojciec przesadnie dba o córkę, a stosuje drastyczne kary cielesne w stosunku do syna. O pozbawieniu władzy rodzicielskiej orzeka sąd z urzędu, co oznacza, że sąd w każdym przypadku, w którym poweźmie wiadomość o tym, że rodzice dziecka zachowują się w sposób wyżej określony, powinien samodzielnie wszcząć postępowanie zmierzające do pozbawienia władzy rodzicielskiej. W zasadzie pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wyklucza prawa rodziców do osobistej styczności z dzieckiem, jednakże jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy zakaże rodzicom styczności.

Zob. również: Kiedy rodzice zostaną pozbawieni władzy rodzicielskiej?

Pamiętaj, że:

• Wykonywanie władzy rodzicielskiej jest podporządkowane dobru dziecka;
• Władza rodzicielska przysługuje tylko osobom o pełnej zdolności do czynności prawnych;
• Ograniczenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej nie są środkami represji w stosunku do rodziców, gdyż mogą być orzeczone nawet w przypadku całkowitego braku winy po stronie rodziców;
• Pozbawienie władzy rodzicielskiej powoduje utratę wszelkich prawa i obowiązków wchodzących w zakres władzy rodzicielskiej;
• Prawo do osobistej styczności z dzieckiem nie stanowi atrybutu władzy rodzicielskiej, zatem przysługuje także osobom w tę władzę ograniczonym bądź jej pozbawionych;
• Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej bądź w ośrodku opiekuńczo–wychowawczym stanowi de facto pozbawienie władzy rodzicielskiej, gdyż rodzice nie sprawują ani pieczy, ani nie wychowują własnego dziecka;
• W razie zmiany okoliczności władza rodzicielska może zostać przywrócona.

Podstawa prawna:

• Ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianiami).

Zespół
e-prawnik.pl