Zarządzenia sądu przy nadużyciach władzy rodzicielskiej

Kiedy sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia?

W każdym przypadku, gdy dobro dziecka jest zagrożone, a nie ma przesłanek do zawieszenia albo pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia, w szczególności może:

• zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń,

• określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,

• poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,

• skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującą częściową pieczę nad dziećmi,

• zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (artykuł 109 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Zarządzenia sądu mają na celu wyeliminowanie wszelkiego źródła zagrożenia dobra dziecka. Nie ma przy tym znaczenia, czy zagrożenie to zostało spowodowane niewłaściwym postępowaniem rodziców, ich nieudolnością, czy też mylnym wyobrażeniem o tym, czego wymaga dobro dziecka. Nie jest także istotne, czy zachowanie się rodziców jest zawinione. Zarządzenia wydane na tej podstawie nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców, lecz środek ochrony zagrożonego dobra dziecka (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1998 roku, III CKN 321/97, LEX nr 236525).

Wskazane w przepisie zarządzenia nie stanowią zamkniętego katalogu, co pozwala sądowi na wydawanie innych jeszcze zarządzeń, nieobjętych uregulowaniem kodeksowym, których rodzaj jest stosowny ze względu na ochronę dobra dziecka.

Przykład:

Jako przykład takich zarządzeń można podać następujące:

• w stosunku do nieletniego wykazującego objawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu albo innych środków odurzających, sąd rodzinny może orzec o umieszczeniu go w szpitalu psychiatrycznym lub w innym odpowiednim zakładzie leczniczym (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1984 roku, III CZP 47/84, OSNC 1985/5-6/64),

• sąd może orzec o uregulowanie osobistych kontaktów dziadków z wnukami, jeżeli leży to w interesie dzieci (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1988 roku, III CZP 42/88, OSNC 1989/10/156),

• sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie bieżącej pieczy nad dzieckiem obywatelom państwa obcego zamieszkałym za granicą (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1991 roku, III CZP 92/91, OSNC 1992/4/58).

Z uwagi na brak kodeksowego uregulowania wszystkich zarządzeń ograniczających władzę rodzicielską, sąd opiekuńczy ma w tym zakresie bardzo szerokie kompetencje. Skala środków, jakimi może posługiwać się sąd, jest różnorodna, od bardzo łagodnych po bardzo rygorystyczne. Jedynym miarodajnym kryterium wydawanych zarządzeń jest dobro dziecka, nigdy natomiast nie stanowią one środka represji w stosunki do rodziców. Celem ograniczenia jest tu ochrona dziecka, ale w wielu przypadkach także niesienie pomocy rodzicom, którzy nie potrafią sami poradzić sobie z trudnościami wychowawczymi. Wydawanie zarządzeń przez sąd dopuszczalne jest bowiem nie tylko wtedy, gdy rodzice się temu sprzeciwiają, ale także za ich zgodą lub na ich prośbę.

Zarządzenia sądu wydawane w razie zaistnienia zagrożenia dobra dziecka dzielą się na dwie grupy:

• zarządzenia o skutkach trwałych,

• zarządzenia doraźne.

Zarządzenia o skutkach trwałych

Najbardziej drastycznym zarządzeniem sądu o charakterze trwałym jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Ze względu na charakter tego zarządzenia, powinno być ono stosowane tylko w ostateczności, gdy inne ograniczenia względem rodziców nie przyniosły spodziewanych rezultatów albo gdy z okoliczności sprawy wynika, iż takiego rezultatu w przyszłości nie przyniosą.

Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej. 

Zarządzenia z punktu 5 artykuł 109 § 2 mają na celu odseparowanie dziecka od rodziców, jednakże kryterium wyboru właściwego środka nie jest jednakowe. O ile umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej powoduje zmianę dotychczasowego środowiska rodzinnego na inne, o tyle umieszczenie dziecka w instytucjonalnej pieczy zastępczej całkowicie zmienia warunki jego życia. Bardziej celowe jest umieszczanie dziecka w rodzinie zastępczej, aniżeli w pieczy zastępczej, gdyż pobyt dziecka w takim zakładzie wywiera często ujemny wpływ na psychikę dziecka, natomiast rodzina zastępcza, gdy jest należycie dobrana, stwarza dziecku naturalne warunki rozwoju.

Aktualnie rodzinna piecza zastępcza sprawowana jest w dwóch formach:

• rodziny zastępczej (spokrewnionej, zawodowej bądź niezawodowej),
• rodzinnego domu dziecka.

Rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka zapewniają dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności: 

1. traktują dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej; 
2. zapewniają dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych; 
3. zapewniają kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych; 
4. zapewniają rozwój uzdolnień i zainteresowań; 
5. zaspokajają jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne; 
6. zapewniają ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka; 
7. umożliwiają kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej. 

Rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej.  
Rodzinę zastępczą spokrewnioną tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, będący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka.  Rodzinę zastępczą zawodową lub rodzinę zastępczą niezawodową tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, niebędący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka.  Pełnienie funkcji rodziny zastępczej oraz prowadzenie rodzinnego domu dziecka może być powierzone osobom, które: 

• dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej; 
• nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona; 
• wypełniają obowiązek alimentacyjny - w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego; 
• nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych; 
• są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej; 
• przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 
• zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym: 
  •  
    • rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego, 
    • właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań, 
    • wypoczynku i organizacji czasu wolnego. 

Instytucjonalna piecza zastępcza jest sprawowana natomiast w trzech formach:

1. placówki opiekuńczo-wychowawczej; 
2. regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej; 
3. interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego. 

Sąd umieszcza dziecko w instytucjonalnej pieczy zastępczej, jeżeli brak jest możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej lub z innych ważnych względów nie jest to zasadne. Rodzeństwo powinno być umieszczone w tej samej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, chyba że byłoby to sprzeczne z dobrem dziecka. 

Placówka opiekuńczo-wychowawcza:

• zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne; 
• realizuje przygotowany we współpracy z asystentem rodziny plan pomocy dziecku; 
• umożliwia kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej; 
• podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny; 
• zapewnia dziecku dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych; 
• obejmuje dziecko działaniami terapeutycznymi; 
• zapewnia korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych. 

W regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej są umieszczane dzieci wymagające szczególnej opieki, które ze względu na stan zdrowia wymagający stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Natomiast w interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym umieszcza się dzieci, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. 

Samo umieszczenie dziecka, czy to w rodzinie zastępczej, czy instytucjonalnej pieczy zastępczej nie powoduje ustania władzy rodzicielskiej, jednakże bowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do rodziny zastępczej, prowadzącego rodzinny dom dziecka albo kierującego placówką opiekuńczo-wychowawczą, regionalną placówką opiekuńczo-terapeutyczną lub interwencyjnym ośrodkiem preadopcyjnym. 

Warto wspomnieć, iż sąd opiekuńczy może postanowić inaczej. 

W pozostałym zakresie wykonywanie władzy rodzicielskiej nadal należy do rodziców. Do rodziców dziecka należy więc:

• piecza nad osobą dziecka, która nie ma charakteru bieżącego, na przykład wybór szkoły dla dziecka, wybór sposobu leczenia,

• zarząd majątkiem dziecka (za wyjątkiem przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku),

• reprezentacja dziecka we wszystkich sprawach, za wyjątkiem dochodzenia świadczeń na jego utrzymanie, na przykład w procesie o odszkodowanie.

Kolejnym zarządzeniem sądu o skutkach trwałych jest skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi. W praktyce najczęściej chodzi o umieszczenie dziecka internacie. Takie zarządzenie co prawda odseparowuje dziecko od rodziców, jednakże nie jest tak daleko idące w skutkach, jak dwa wyżej opisane, nie wyłącza ono bowiem nawet częstych odwiedzin dziecka przez rodziców i odwrotnie.

Dalsze zarządzenie sądu może polegać na określeniu, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo na poddaniu rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun. W ostatnim z wymienionych przypadków rodzice musieliby uzyskiwać zezwolenie sądu we wszystkich ważniejszych sprawach dziecka, podlegaliby stałej kontroli sądu oraz składali mu okresowe sprawozdania. Mniejszą ingerencją ze strony sądu jest nałożenie na rodziców (bądź rodzica) jednego lub kilku określonych obowiązków, bądź wskazanie tych czynności, które mogą być dokonywane tylko za zgodą sądu.

Najłagodniejszą formą zarządzeń o skutkach trwałych jest zobowiązanie rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wydanych zarządzeń. Rodzice w tym zakresie mogą zostać zobowiązani do pracy z asystentem rodziny a także korzystać z pomocy terapeutycznej,

Przykład:

• Jako przykłady uzasadniające wydanie takiego zarządzenia wskazać można: niewłaściwe stosowanie kar cielesnych, przerzucanie obowiązku pieczy nad dzieckiem na inne osoby bez uzasadnienia, brak troski o codzienne potrzeby dziecka, nieudolność w wychowaniu dziecka.

Treścią zarządzenia sądu może być w tym przypadku na przykład zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowania dziecka, zobowiązanie do leczenia dziecka, nawiązanie kontaktu ze szkołą, skierowanie dziecka do kształcenia w odpowiedniej placówce.

Zarządzenia doraźne

Zarządzeniami doraźnymi są dyspozycje sądu opiekuńczego, które nakładają na rodziców obowiązek podjęcia czynności jednorazowej i nie ograniczają zakresu uprawnień rodziców na długi czas.

Przykład:

Jako przykłady przykładnego typu zarządzeń można podać:

• zobowiązanie rodziców do skierowania dziecka do szpitala lub sanatorium,

• zarządzenie zastępujące zgodę rodziców na wykonanie koniecznego zabiegu operacyjnego,

• nakaz dokonania wydatku na potrzeby dziecka z jego majątku,

• zarządzenie pobrania krwi od dziecka, jeżeli w sprawie o zaprzeczenie pochodzenia dziecka wszczętej przez prokuratora, to z rodziców, które jest uprawnione do wyrażenia zgody na pobranie krwi od dziecka liczącego poniżej 13 lat, zgody tej odmawia (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 roku, II CKN 869/00, OSNC 2000/11/205).

Sąd opiekuńczy, w zależności od potrzeb, wydaje jedno z zarządzeń doraźnych, bądź też kierując sprawowanie władzy rodzicielskiej na właściwe tory, wydaje kilka takich zarządzeń.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa  z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jednolity: Dz. U. 2013 r. poz. 135).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl