Nieważność umowy zawartej w celu przestępczym

Wyrokiem z 10 listopada 2022 r. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną powoda – syndyka masy upadłości spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej – w sprawie przeciwko Skarbowi Państwa o zapłatę wierzytelności zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości pozwanego.

Czego dotyczyła sprawa?

W toku instancji ustalono, że Skarb Państwa stał się właścicielem nieruchomości, na której uprzednio ustanowiono hipotekę mającą zabezpieczać wierzytelność Kasy do osoby fizycznej z tytułu udzielonego kredytu. Umowa kredytu została zawarta w ramach zorganizowanego przez zarząd Kasy i powiązane z nim osoby procederu, polegającego na oferowaniu osobom nieposiadającym zdolności kredytowej środków pieniężnych w zamian za zawarcie umowy kredytu na podstawie niezgodnych z prawdą dokumentów poświadczających zdolność do spłaty zobowiązania. Zabezpieczeniem spłaty miały być hipoteki na nieruchomościach, których wyceny rażąco odbiegały od cen rynkowych. Kredytobiorca został prawomocnie skazany za przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zb. z art. 297 § 1 k.k.

Sąd Apelacyjny w Warszawie ocenił, że umowa kredytu była nieważna, co – z uwagi na zasadę akcesoryjności hipoteki – czyniło nieważnym także ustanowienie zabezpieczenia hipotecznego.

Ocena SN

Rozpoznając skargę kasacyjną Syndyka Kasy, Sąd Najwyższy nie podzielił oceny, że samo przypisanie kredytobiorcy (w prawomocnym wyroku skazującym) czynu obejmującego zawarcie umowy kredytu uniemożliwia uznanie tej umowy za nieważną. Wynikające z art. 11 zd. 1 k.p.c. związanie sądu rozpoznającego sprawę cywilną ustaleniami wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa obejmowało bowiem fakt dokonania czynności prawnej, a nie ocenę jej ważności.

Jednocześnie w uzasadnieniu wyroku (sygn. akt II CSKP 642/22) przypomniano, że zasadniczo nieważność czynności prawnej nie jest prostą konsekwencją popełnienia przestępstwa pozostającego w związku z dokonaniem tej czynności; sprzeczność z prawem (art. 58 § 1 k.c.) odnosi się bowiem do treści czynności, a nie do okoliczności jej zawarcia, z którymi prawo karne wiąże sankcję prawnokarną. Wyjaśniono przy tym, że każda z dziedzin prawa samodzielnie kształtuje przesłanki zastosowania określonych sankcji, kierując się właściwymi dla niej priorytetami co do ram i stopnia ochrony uznanych wartości i interesów. System prawa nie w pełni realizuje założenia „prawa więcej niż doskonałego" (lex plus quam perfecta), w którym sankcji karnej współtowarzyszyłaby każdorazowo sankcja nieważności, prowadząca do usunięcia cywilnoprawnych skutków dokonanej czynności. W okolicznościach sprawy zachodziły jednak podstawy do ustalenia nieważności umowy kredytu, a w konsekwencji oddalenia powództwa o zapłatę, gdyż umowa ta miała na celu obejście prawa.

Zob. wyrok SN z dnia 10 listopada 2022 r. z uzasadnieniem (sygn. akt II CSKP 642/22)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl