Nowe zasady na nowe wybory samorządowe

Nowelizacja prawa wyborczego ma na celu ograniczenie nadużyć wyborczych oraz zapewnienie społeczności lokalnej większego udziału w funkcjonowaniu oraz kontroli nad władzą samorządową.

Jakie przepisy się zmienią?

Ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych nowelizuje trzy ustrojowe ustawy samorządu terytorialnego (ustawę z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym i ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa), ustawę z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy, ustawę z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy oraz ustawę z dnia 11 lipca 2014 r. o petycjach.

Jakie zmiany dotyczące samorządu terytorialnego przewidziano?

Wprowadzane ustawą zmiany dotyczące samorządu terytorialnego obejmują w szczególności:

1. wydłużenie kadencji organów samorządu terytorialnego z 4 do 5 lat;
2. tworzenie budżetu obywatelskiego jako formy konsultacji z mieszkańcami (wysokość budżetu obywatelskiego wynosić będzie co najmniej 0,5% wydatków jednostki samorządowej, a o przeznaczeniu środków decydować będą corocznie mieszkańcy);
3. powołanie nowej komisji organu stanowiącego (komisji skarg, wniosków i petycji), która rozpatrywać będzie skargi na działania organów wykonawczych i samorządowych jednostek organizacyjnych;
4. wprowadzenie wymogu, by obrady organów stanowiących były transmitowane i utrwalane za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk;
5. przyznanie przewodniczącemu organu stanowiącego prawa wydawania poleceń służbowych pracownikom urzędu jednostki samorządowej i tym samym możliwość wykonywania wobec nich uprawnień zwierzchnika służbowego;
6. ustawowe określenie minimalnej liczebności klubów radnych we wszystkich organach stanowiących (w małych jednostkach – co najmniej 3 radnych, w dużych – 1/10 ogółu radnych);
7. przyznanie radnym prawa wstępu do pomieszczeń instytucji samorządowych, w tym spółek handlowych z udziałem samorządowych osób prawnych, czyli uprawnień kontrolnych analogicznych do uprawnień parlamentarzystów;
8. zobowiązanie organów wykonawczych do przedstawiania radzie/sejmikowi corocznego raportu o stanie danej jednostki samorządowej;
9. przyznanie mieszkańcom gminy, powiatu i samorządu województwa prawa inicjatywy uchwałodawczej (obecnie takie prawo fakultatywnie może być przewidziane w statucie danej jednostki samorządowej); grupa mieszkańców występująca z inicjatywą musi liczyć: w gminie do 5.000 mieszkańców – co najmniej 100 osób, w gminie do 20.000 mieszkańców – co najmniej 200, a w gminach większych – co najmniej 300 osób.

Jak nowelizacja zmienia prawo wyborcze?

Z kolei wśród zmian dotyczących prawa wyborczego wskazać należy m.in.:

1. zniesienie możliwości przeprowadzania głosowania w ciągu dwóch dni (wybory odbywają się w dniu wolnym od pracy);
2. zmianę ustawowej definicji znaku „X”; zgodnie z tą zmianą, „X” oznacza co najmniej dwie linie, które przecinają się w obrębie kratki (dotychczas, by oddanie głosu zostało uznane za ważne, konieczne były dwie linie);
3. „dwukadencyjność wójta”, czyli odebranie prawa wybieralności w wyborach wójta osobom, które w danej gminie zostały uprzednio dwukrotnie wybrane na to stanowisko (zakaz ten będzie stosowany od przyszłych wyborów, zatem jego pełne zastosowanie nastąpi dopiero w 2028 r., kiedy upłyną – obecnie przedłużane do 5 lat – dwie kadencje samorządowe);
4. zmianę podmiotu dokonującego podziału gminy na stałe obwody głosowania; obecnie jest to rada gminy, a od dnia 1 stycznia 2019 r. będzie to komisarz wyborczy (podział gminy na obwody na potrzeby tegorocznych wyborów samorządowych dokonywany będzie według zasad dotychczasowych); analogiczne zmiany dotyczą podziału jednostki samorządowej na okręgi wyborcze;
5. możliwość tworzenia większych niż dotychczas obwodów do głosowania – obecnie obwód do głosowania obejmuje od 500 do 3 000 mieszkańców, wskutek nowelizacji będzie mógł obejmować od 500 do 4.000 mieszkańców;
6. ograniczenie możliwości głosowania korespondencyjnego (głosować korespondencyjnie będą mogli wyłącznie wyborcy niepełnosprawni o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych);
7. legalizację wpisów (skreśleń, zamazań itp.) dokonywanych przez wyborców na kartach do głosowania w obrębie kratek (zgodnie z obecnym brzmieniem art. 41 Kodeksu wyborczego, dopisanie na karcie do głosowania dodatkowych numerów list i nazw lub nazwisk albo poczynienie innych dopisków poza kratką nie wpływa na ważność oddanego na niej głosu, natomiast zgodnie z brzmieniem art. 41 Kodeksu wyborczego, nadawanym ustawą z dnia 11 stycznia 2018 r., dopisanie na karcie do głosowania dodatkowych numerów list i nazw lub nazwisk albo poczynienie innych znaków lub dopisków na karcie do głosowania, w tym w kratce lub poza nią, nie wpływa na ważność oddanego na niej głosu);
8. wprowadzenie obowiązku przeprowadzania transmisji z lokalu wyborczego za pośrednictwem publicznie dostępnej sieci elektronicznego przekazywania danych (jeżeli z przyczyn technicznych transmisja będzie niemożliwa, czynności podejmowane przez komisję będą rejestrowane za pomocą urządzeń rejestrujących, a następnie udostępniane na stronie Państwowej Komisji Wyborczej);
9. utworzenie, w miejsce dotychczasowej jednej komisji obwodowej odpowiedzialnej za przeprowadzenie głosowania i policzenie oddanych głosów, dwóch komisji: obwodowej komisji wyborczej ds. przeprowadzenia głosowania oraz obwodowej komisji wyborczej ds. ustalenia wyników głosowania w obwodzie;
10. ustawowe uregulowanie porządkujące status i uprawnienia mężów zaufania oraz wprowadzanych obserwatorów społecznych (dodawany w Kodeksie wyborczym rozdział 11a);
11. poszerzenie katalogu świadczeń niepieniężnych, jakie mogą przyjmować komitety wyborcze, o wykorzystanie prywatnych urządzeń i samochodów oraz nieodpłatne udostępnianie miejsc do ekspozycji materiałów wyborczych przez osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej w zakresie reklamy;
12. zmianę składu Państwowej Komisji Wyborczej, począwszy od pierwszego dnia kadencji Sejmu następującej po kadencji, w czasie której ustawa weszła w życie, tj. od 2019 r.; obecny skład Państwowej Komisji Wyborczej stanowią: trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego, trzech sędziów Sądu Najwyższego i trzech sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego (kadencja 9 lat); skład Państwowej Komisji Wyborczej od 2019 r. stanowić będą: jeden sędzia Trybunału Konstytucyjnego, jeden sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego (kadencja 9 lat) i 7 osób mających kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego, wskazanych przez Sejm (kadencja tych osób odpowiada kadencji Sejmu); liczba członków Państwowej Komisji Wyborczej, powołanych spośród osób zgłoszonych przez kluby poselskie, nie może być większa niż trzech, przewodniczącym Państwowej Komisji Wyborczej będzie mógł być wyłącznie sędzia;
13. odstąpienie od wymogu, by komisarzem wyborczym był wyłącznie sędzia i zmiana właściwości terytorialnej komisarzy; obecnie komisarzy wyborczych jest 51 i każdy z nich jest sędzią; wskutek nowelizacji komisarzy wyborczych będzie 100 (kadencja 5 lat) a Państwowa Komisja Wyborcza określi dla każdego komisarza jego właściwość rzeczową, terytorialną oraz wskaże jego siedzibę.

Stosunek pracy obecnego Szefa Krajowego Biura Wyborczego wygaśnie z dniem powołania przez Państwową Komisję Wyborczą nowego Szefa, co ma nastąpić w terminie 30 dni od dnia wejścia w życie ustawy. Nowy Szef Krajowego Biura Wyborczego zostanie powołany na okres 7 lat, spośród trzech kandydatów zgłoszonych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, po zasięgnięciu opinii Szefa Kancelarii Sejmu, Szefa Kancelarii Senatu oraz Szefa Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli Państwowa Komisja Wyborcza będzie mieć zastrzeżenia do przedstawionych kandydatów, minister właściwy do spraw wewnętrznych wskaże dwóch kolejnych. W przypadku, gdy Państwowa Komisja Wyborcza nie dokona wyboru Szefa Krajowego Biura Wyborczego we wskazanym terminie, uprawnienie jego powołania przysługiwać będzie ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych.

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem przepisów dotyczących Państwowej Komisji Wyborczej, które zaczną obowiązywać z dniem następującym po dniu wyborów do Sejmu zarządzonych w związku z upływem obecnej kadencji Sejmu, oraz przepisów przyznających komisarzom wyborczym prawo dokonywania podziału jednostek samorządowych na obwody do głosowania oraz okręgi wyborcze. Przepisy dotyczące tych uprawnień komisarzy wyborczych wejdą w życie z dniem 1 stycznia 2019 r.

Zastępca Szefa Kancelarii Prezydenta RP Paweł Mucha wyjaśnił, że chodzi m.in. o wprowadzenie do Kodeksu wyborczego "mechanizmów prospołecznych, proobywatelskich, które zwiększają transparentność, jeżeli chodzi o działanie jednostek organów samorządu terytorialnego, które wzmacniają rolę opozycji, jeżeli chodzi o komisję rewizyjną, które przyznają większe uprawnienia pośrednio także obywatelom poprzez zwiększenie prawa do kontroli, jeżeli o funkcjonowanie samorządu". Inne zaś  zmiany "przyczyniają się do większego monitoringu, większej transparentności procesu wyborczego".

A.J.
Zespół e-prawnik.pl