Parafie mogą żądać zwrotu przedwojennych nieruchomości

Uchwała Sąd Najwyższego

Parafiom Kościoła Rzymskokatolickiego położonym na terenie zaboru pruskiego, które po pierwszej wojnie światowej znalazły się w granicach Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej, przysługuje uprawnienie do wystąpienia z roszczeniami przewidzianymi w art. 61 w związku z art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 380), dotyczącymi nieruchomości będących wcześniej własnością katolickich gmin kościelnych.

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne przedstawione przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 7 grudnia 2017 r., sygn. akt II CSK 120/17, do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu tego Sądu:

„Czy parafiom Kościoła Rzymskokatolickiego, położonym na terenach byłego zaboru pruskiego, od których Państwo przejęło nieruchomości na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. Nr 9, poz. 87 ze zm.), przysługiwała legitymacja czynna do wystąpienia z roszczeniami regulacyjnymi (art. 61 ust. 1 pkt 1 i 2 w zw. z art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r., o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1169 ze zm.)?”

Parafie mogą występować z roszczeniami dotyczącymi zwrotu nieruchomości

Sąd Najwyższy wskazał, że rozstrzygane zagadnienie prawne sięga aż do końca XVIII w., kiedy to przepisy prawa pruskiego wprowadziły regulacje dotyczące statusu prawnego katolickich gmin kościelnych. Sąd Najwyższy przeanalizował stan prawny aż do końca drugiej wojny światowej i stwierdził, że powstała wtedy luka prawna, brak regulacji prawnych określających status kościelnych osób prawnych. Dotyczyło to również beneficjów proboszczowskich i kościołów parafialnych. Brak tej regulacji prawnych został dostrzeżony przez Sąd Najwyższy, który w drodze wykładni, która miała charakter prawotwórczy, od lat sześćdziesiątych przyjął, że parafie mają osobowość prawną. Po drugie przyjął, że parafia jest podmiotem, któremu przysługują prawa (w tym prawo własności) takie jakie przysługiwały beneficjom proboszczowskim i kościołom parafialnym. To orzecznictwo było konsekwentne.

Sąd Najwyższy przyznał co prawda, że osobowość prawną powinno się wywodzić z jednoznacznego przepisu prawa, a takiego przepisu nie było. Dopiero w 1971 r., kiedy weszła w życie ustawa z dnia 23 czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (Dz.U. z 1971 r. Nr 16, poz. 156), pojawia się pojęcie „kościelne osoby prawne”, wśród których, w przepisach wykonawczych do tej ustawy, pojawia się parafia.

W 1989 r. zostaje przyjęta ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 380), której art. 72 jednoznacznie stanowi, że kościelnym osobom prawnym przysługuje i przysługiwała wcześniej osobowość prawna. Ustawodawca chciał uregulować, usankcjonować stan prawny, który ukształtował się po 1945 r.

W konsekwencji, w ocenie Sądu Najwyższego, prawo państwowe zaakceptowało skutki, które przez kilkadziesiąt lat zostały ukształtowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a które polegały na uznaniu osobowości prawej parafii i na stwierdzeniu, że stały się one podmiotem praw, które przysługiwały beneficjom proboszczowskim i kościołom parafialnym.

Sąd Najwyższy przeanalizował również przepisy prawa kanonicznego.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl