Źródłem bezpodstawnie uzyskanej korzyści mogą być zdarzenia różnego rodzaju. Stwierdzić zatem należy, że odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia obciąża wzbogaconego niezależnie od tego, w wyniku jakiego zdarzenia uzyskał korzyść majątkową. Może ono powstać zarówno w wyniku działania wzbogaconego, jak i nawet wbrew jego woli, z jego dobrą albo złą wiarą. Może być następstwem czynności zubożonego, osób trzecich, a nawet sił przyrody. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy nawet przyjął, że osoba pominięta wskutek zwykłej pomyłki jako spadkobierca ustawowy w postępowaniu spadkowym przeprowadzonym przez sąd zagraniczny może dochodzić przed sądem polskim roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przeciwko współspadkobiercom. Jak zatem widać przyczynami bezpodstawnego wzbogacenia jednej osoby, a zarazem zubożenia drugiej może być w zasadzie każde działanie lub nawet jego brak po stronie konkretnej osoby.
Co to jest bezpodstawne wzbogacenie?
Aby można było mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, korzyść musi być uzyskana bez podstawy prawnej jakiegokolwiek rodzaju. Jest tak wówczas, gdy u jej podstaw nie leży ani czynność prawna, ani przepis ustawy, ani orzeczenie sądu lub decyzja" administracyjna.
Jako przykład braku bezpodstawnego wzbogacenia wskazuje się sytuację, że były mąż matki nie może skutecznie żądać zwrotu kwot wyłożonych przed zaprzeczeniem ojcostwa na utrzymanie i wychowanie dziecka. Podobnie gdy teściowie (rodzice), którzy pomagali synowej i synowi w budowie domu, nie mogą żądać zwrotu poniesionych nakładów, jeżeli świadcząc tę pomoc, postępowali tak dobrowolnie, z poczucia obowiązku moralnego, a nie w celu uzyskania odpowiedniej zapłaty lub innego świadczenia wzajemnego.
Korzyść ta musi mieć wartość majątkową oraz być uzyskana uzyskana kosztem innej osoby. Musi być możliwa tym samym do określenia w pieniądzu (prawo własności lub inne prawo majątkowe nabyta rzecz, zaoszczędzenie niezbędnych wydatków, nieodpłatne skorzystanie z cudzych usług lub rzeczy czy uzyskanie określonej sumy pieniężnej).
Kto, kiedy i w jaki sposób zobowiązany jest do zwrotu uzyskanej korzyści?
Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści:
- w naturze, a gdyby to nie było możliwe,
- do zwrotu jej wartości.
Zazwyczaj pomiędzy uzyskaniem korzyści a jej zwrotem istnieje przedział czasowy, w okresie którego mogły nastąpić zmiany wartości. Nawet jednak jeśli w wyniku poczynionych nakładów rzecz nabrała wartości większej niż w chwili samego wzbogacenia, musi być wydana. Ani uprawniony nie może skutecznie żądać, ani zobowiązany - zwolnić się od obowiązku zwrotu przez zapłatę równoważnej kwoty pieniężnej. Wyjątek w tym zakresie czyni uregulowanie stanowiące, że jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody. Jeśli zwrot w naturze jest niemożliwy, wtedy powinna być zwrócona równowartość świadczenia w naturze w postaci kwoty pieniężnej. Zaznaczyć należy, że bezpodstawnie wzbogacony nie ma obowiązku odkupienia rzeczy o podobnych właściwościach.
Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.
W przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu unormowane są - w zasadzie - stosunki pomiędzy zubożonym a wzbogaconym. Jeśli więc ten ostatni np. sprzedał rzecz uzyskaną, to on - a nie nabywca - pozostaje, zobowiązany do wydania korzyści. Wyjątkowo, obowiązek ten przechodzi na osobę trzecią, na rzecz której wzbogacony bezpłatnie rozporządził bezpodstawnie uzyskaną korzyścią, chyba że już wtedy musiał się liczyć z obowiązkiem jej zwrotu).
Kiedy wygasa obowiązek zwrotu?
Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
W jaki sposób rozliczyć nakłady poczynione przez wzbogaconego i zubożonego?
Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni. Kto czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
Zarówno żądający, jak i zobowiązany do wydania korzyści mogą wnosić, aby sąd skorzystał z możliwości uproszczenia rozliczeń między nimi przez przyznanie żądającemu zwrotu korzyści tej części pieniężnej jej wartości, która przewyższa podlegające rozliczeniu nakłady. Niedopuszczalne jest wbrew werbalnej treści art. 408 § 3 orzekanie w tej materii z urzędu, nawet gdyby wartość nakładów znacznie przewyższała wartość podlegającej zwrotowi.
Co to jest świadczenie nienależne?
Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła (w wypadku egzekwowania świadczenia zasądzonego nieprawomocnym wyrokiem opatrzonym rygorem natychmiastowej wykonalności, gdy w sprawie doszło następnie do oddalenia powództwa) lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty (świadczenia z tytułu wpisowego, udziałów i wkładu mieszkaniowego, uiszczone przez osobę ubiegającą się o przyjęcie w poczet członków spółdzielni, stają się nienależne z chwilą ostatecznej odmowy uzyskania członkostwa), albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Do skutków świadczenia nienależnego stosuje się uregulowania dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia.
Kiedy nie można żądać zwrotu tego świadczenia?
Nie można żądać zwrotu świadczenia:
- jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
- jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
W jakim terminie ulega przedawnieniu roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia?
W przepisach omawianego tytułu brak jest szczególnych postanowień, a zatem do roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia mają zastosowanie ogólne terminy przedawnienia. Wierzytelność z bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu z upływem lat dziesięciu. Termin spełnienia tego świadczenia - jako nie oznaczony i nie wynikający z jego właściwości - biegnie niezwłocznie po wezwaniu.
Pamiętaj, że:
- Uregulowania dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody.
- Kto spełnia świadczenie z gry lub z zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
- Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego.
- Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., kodeks cywilny (Dz.U 1964 r., Nr 16, poz 93, ze zmianami).