Jak umówić się, który sąd ma rozstrzygać spory między stronami?

Jak określa się właściwość sądu?

Właściwość sądu oznacza zakres spraw przekazanych mu do rozpoznania i rozstrzygnięcia w postępowaniu cywilnym oraz czynności w postępowaniu cywilnym, do których dokonywania został uprawniony.

W zależności od tego, na jakiej podstawie nastąpiło przekazanie sprawy, wyróżnia się następujące rodzaje właściwości:

1. właściwość ustawową (z ustawy) - stanowi ona zasadę, pozostałe zaś rodzaje właściwości - to wyjątki;

2. właściwość umowną (z umowy stron w granicach dozwolonych ustawą);

3. właściwość delegacyjną (z przekazania postanowieniem danej sprawy sądowi przez inny sąd).

Kiedy można umówić się co do właściwości sądu?

W pewnych granicach dopuszczalne jest porozumienie stron w kwestii właściwości sądu, a więc poddanie sprawy do rozstrzygnięcia innemu sądowi niż sąd właściwy z ustawy.

Strony mogą poddać sprawę w I instancji innemu sądowi miejscowemu niż ten, który byłby właściwy według przepisów o właściwości miejscowej ogólnej i przemiennej.

Według Kodeksu postępowania cywilnego, strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej bądź jeżeli powód nie złożył pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym (tj. powód nie skierował sprawy do sądu elektronicznego). Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów. Strony nie mogą jednak zmieniać właściwości wyłącznej (art. 46 K.p.c.).

Jakie warunki muszą być spelnione, aby taka umowa była ważna?

Właściwość umowna może dotyczyć tylko właściwości sądu powszechnego w procesie, a nie jest dopuszczalna w postępowaniu nieprocesowym. Umowa o właściwość sądu (prorogatio fori) nie może dotyczyć spraw, które nie należą do drogi sądowej i do drogi procesu cywilnego.
Umowa o właściwość sądu może dotyczyć tylko właściwości miejscowej sądu i nie może naruszać przy tym przepisów o właściwości wyłącznej. Strony nie mogą więc zmieniać właściwości rzeczowej (sąd rejonowy - sąd okręgowy) ani funkcjonalnej sądów (np. nie mogą zmieniać toku instancji).
Bezwzględnie taka umowa musi być sporządzona na piśmie, czyli w formie dokumentu, który winien być dołączony do pozwu wnoszonego do sądu umówionego.
Nie jest dopuszczalne jednostronne wyznaczenie sądu właściwego. Niekoniecznie trzeba jednak sporządzać osobną umowę, wystarczy zamieszczenie tzw. klauzuli prorogacyjnej (postanowienia umownego) w treści umowy materialnoprawnej (przewidującej sąd właściwy do rozpoznania sporów mogących z niej wyniknąć).
W umowie prorogacyjnej trzeba oznaczyć wynikły spór albo stosunek prawny, z którego w przyszłości mogące wyniknąć spory strony poddają rozstrzygnięciu umówionego sądu. Nie można więc zawrzeć ogólnej umowy wykluczającej we wszystkich wypadkach ustawową właściwość.
Trzeba oczywiście wskazać umówiony sąd.

Jakie są skutki procesowe umowy prorogacyjnej?

Stwarza ona zobowiązanie stron do wytoczenia powództwa zgodnie z jej treścią. Zasadą jest, iż sąd umówiony będzie wyłącznie właściwy, tj. nie można wytoczyć powództwa przed inny sąd. Strony mogą jednak postanowić inaczej - mogą umówić się, że powodowi będzie przysługiwało prawo wyboru między sądem właściwym z ustawy a sądem umówionym. Poza tym umowa stron może polegać na ograniczeniu wyboru pomiędzy kilku sądami właściwymi dla danej sprawy (czyli między sądem ogólnie właściwym a sądem przemiennym albo między kilkoma sądami przemiennymi).
Powód, wytaczając powództwo przed sąd określony w umowie o właściwość, powinien przytoczyć w pozwie fakt zawarcia takiej umowy (art. 187§ 1 K.p.c.).
Jeśli mimo zawarcia umowy strona kieruje pozew do sądu właściwego z ustawy, to pozwany może podnieść przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy zarzut niewłaściwości sądu i wówczas sąd przekaże sprawę sądowi umówionemu. Jeżeli zaś pozwany takiego zarzutu w tym czasie nie podniesie i odpowiednio go nie uzasadni, to sąd właściwy z ustawy przeprowadzi postępowanie i kwestia jego niewłaściwości nie podlega już dalszemu badaniu. Podobne skutki wystąpią, jeśli pozew zostanie wniesiony do sądu niewłaściwego z ustawy, który jednak mógłby być właściwy do rozpoznania sprawy na podstawie umowy stron, a pozwany nie podniesie przed wdaniem się w spór co do istoty zarzutu niewłaściwości sądu. Zachodzi wtedy tzw. milcząca umowa o właściwość sądu (prorogatio fori tacita).