Który sąd osądzi przestępcę?

Rozdział 1 działu II Kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) określa właściwość i skład sądu karnego.

W których sprawach orzeka sąd rejonowy?

Właściwość sądów jest wyznaczana przez przedmiot orzekania, a nie przez ilość wysiłku organizacyjnego czy intelektualnego, jaki trzeba włożyć w zbadanie sprawy przed wyrokowaniem. Ustalanie właściwości jest rzeczą ustawodawcy, a nie sądów (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 kwietnia 2007 r., sygn. II AKo 109/2007).

Nasz ustawodawca zdecydował, iż sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Właściwość rzeczowa sądu rejonowego to stała kompetencja (prawo i obowiązek) do całościowego rozpoznawania w pierwszej instancji poszczególnych kategorii spraw.

Sąd rejonowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie. W wypadku gdy sąd rejonowy jest uprawniony do rozpoznawania środków odwoławczych, to działa on jako „sąd odwoławczy”, czego konsekwencją jest np. to, że skład tego sądu orzekającego będzie określony jak dla sądu odwoławczego.

I tak, przykładowo, sądem „powołanym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji”, a dokonującym przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym (art. 329 § 1 k.p.k.) lub rozpoznającym zażalenie na czynności postępowania przygotowawczego (art. 329 § 2 k.p.k.) jest ten sąd, który byłby właściwy po wpłynięciu aktu oskarżenia (tak: uchwała Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 23 lutego 1999 r., sygn. I KZP 35/98).

Sąd rejonowy jest także właściwy do rozpoznawania spraw o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (art. 114 § 2 k.k.s.) oraz spraw o wykroczenia (art. 9 § 1 k.p.w.). 

W których sprawach orzeka sąd okręgowy?

Kiedy sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji?

Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:

1. o zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych; 

2. o występki określone w Kodeksie karnym: 

   • w rozdziałach XVI i XVII (czyli obejmujących przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne oraz przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej) oraz 

   • w:

     • art. 140-142 (zgodnie z którymi m.

       in. ”Kto, w celu osłabienia mocy obronnej Rzeczypospolitej Polskiej, dopuszcza się gwałtownego zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, niszczy lub uszkadza obiekt albo urządzenie o znaczeniu obronnym, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”, „Kto, będąc obywatelem polskim, przyjmuje bez zgody właściwego organu obowiązki wojskowe w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”, „Kto przyjmuje obowiązki w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”, „Kto, wbrew przepisom ustawy, prowadzi zaciąg obywateli polskich lub przebywających w Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemców do służby wojskowej w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”, „Kto prowadzi zaciąg obywateli polskich lub przebywających w Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemców do służby w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej albo taką służbę najemną opłaca, organizuje, szkoli lub wykorzystuje, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”);  

     • art. 148 § 4 („Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.”), art. 149 („Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”), art. 150 § 1 („Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”);

     • art. 151-154 (które stanowią m.in. iż: „Kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”, „Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę z naruszeniem przepisów ustawy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”, „Tej samej karze podlega, kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub ją do tego nakłania”, „Kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę ciężarną do przerwania ciąży, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”);

     • art. 156 § 3 (zgodnie z którym kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia czyinnego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, jeżeli następstwem tego czynu jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12), art. 158 § 3 („Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”);

     • art. 163 § 3 i 4 (wedle których kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać: zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwo palnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego, jeżeli następstwem tego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Jeśli zaś sprawca działa nieumyślnie, a następstwem tego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, to sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8), art. 165 § 1, 3 i 4 (wedle których kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach: powodując zagrożenie epidemiologiczne lub szerzenie się choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej, wyrabiając lub wprowadzając do obrotu szkodliwe dla zdrowia substancje, środki spożywcze lub inne artykuły powszechnego użytku lub też środki farmaceutyczne nie odpowiadające obowiązującym warunkom jakości, powodując uszkodzenie lub unieruchomienie urządzenia użyteczności publicznej, w szczególności urządzenia dostarczającego wodę, światło, ciepło, gaz, energię albo urządzenia zabezpieczającego przed nastąpieniem niebezpieczeństwa powszechnego lub służącego do jego uchylenia czy zakłócając, uniemożliwiając lub w inny sposób wpływając na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych, albo też działając w inny sposób w okolicznościach szczególnie niebezpiecznych, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeżeli następstwem takiego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Jeśli zaś sprawca działa nieumyślnie, a następstwem tego czynu określonego jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8);

     • art. 166 § 1 („Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12”), art. 173 § 3 i 4 (wedle których kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, zaś następstwem tego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, a następstwem tego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8), art. 185 § 2 (zgodnie z którym, jeżeli następstwem niektórych przestępstw przeciwko środowisku jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12);

     • art. 210 § 2 (zgodnie z którym kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, jeżeli następstwem tego czynu jest śmierć tej osoby, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8), art. 252 (wedle którego m.in. „Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”), art. 253 § 2 („Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”);

     • art. 258 § 1-3 (wedle którego m.in. „Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”), art. 265 § 1 i 2 (zgodnie z którymi „Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje informacje stanowiące tajemnicę państwową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”, „Jeżeli informację określoną w § 1 ujawniono osobie działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”);

     • art. 269 (wedle którego m.in. „Kto niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia dane informatyczne o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego albo zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”), art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294 (wedle których kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą albo kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zaś czyny te zostały dokonane w stosunku do mienia znacznej wartości bądź do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10), art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294 (wedle których kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe albo kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz ruchomą, zaś czyny te zostały dokonane w stosunku do mienia znacznej wartości bądź do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10), art. 286 § 1 w zw. z art. 294 (wedle których kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, zaś czyny te zostały dokonane w stosunku do mienia znacznej wartości bądź do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10), art. 287 § 1 w zw. z art. 294 (wedle których kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych, zaś czyny te zostały dokonane w stosunku do mienia znacznej wartości bądź do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10);

     • art. 296 § 3 (zgodnie z którym kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, jeżeli sprawca tego przestępstwa wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10) oraz art. 299 (wedle którego m.in. „Kto środki płatnicze, papiery wartościowe lub inne wartości dewizowe, prawa majątkowe albo mienie ruchome lub nieruchome, pochodzące z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego, przyjmuje, przekazuje lub wywozi za granicę, pomaga do przenoszenia ich własności lub posiadania albo podejmuje inne czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie ich przestępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”);  

     3.   o występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego.  

Przestępstwo jest bowiem zbrodnią albo występkiem. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Występkiem zaś jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

Na czym polega tzw. właściwość ruchoma sądów? 

Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy. Tak określona została tzw. właściwość ruchoma sądów (ewokacja).

Z tego unormowania można korzystać jedynie w sytuacjach szczególnych, gdyż decyzje w tym zakresie dotyczą odstępstwa od ogólnych zasad właściwości. Każdy, a strona postępowania w szczególności, powinien wiedzieć „z góry”, który sąd będzie orzekał w danej sprawie. Zmiany w tym modelu mogą więc następować tylko wyjątkowo, bowiem zbyt częste korzystanie z tej możliwości mogłoby prowadzić do osłabienia poczucia zaufania do sądu i jego zdolności do fachowego i rzetelnego procesowania (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 17 listopada 2005 r., sygn. WO 13/2005). Rozpoznawanie sprawy przez sąd właściwy na podstawie ustawy jest podstawą praworządności o randze konstytucyjnej. Korzystanie z możności przekazania sprawy innemu sądowi powinno być uzasadnione nieodzownością takiego postąpienia (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 września 2005 r., sygn. II AKo 114/2005).

Odstępstwo od właściwości rzeczowej powinno przy tym następować wyjątkowo, przy wystąpieniu ściśle rozumianych okoliczności wskazanych wyżej. Właściwość sądu rejonowego obejmuje sprawy o różnej wadze i o różnym stopniu zawiłości, tak pod względem faktycznym, jak i prawnym, ale tylko w przypadku ich „szczególnej zawiłości” lub „szczególnej wagi” rozważać można zmianę właściwości rzeczowej.

„Waga” stawianych oskarżonym zarzutów nie może przy tym przesądzać o „wadze” całej sprawy (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 28 listopada 2006 r., sygn. II AKo 330/2006). Zarówno wielość osób współoskarżonych, obszerność materiału dowodowego, wielość dowodów zgromadzonych do bezpośredniego przeprowadzenia na rozprawie, czy też konieczność przeprowadzenia licznych konfrontacji, nie świadczy sama przez się o szczególnej wadze lub zawiłości sprawy.

Kryterium „wagi” sprawy wiązać przede wszystkim należy z okolicznościami wyjątkowo bulwersującymi, bądź zaszłościami, których ujemne skutki bezpośrednio dotykają duże grupy ludności, czy też ze sprawą dotyczącą osób reprezentujących szersze gremia, sprawujących doniosłe funkcje publiczne, znanych, sławnych, wybitnych (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 marca 2006 r., sygn. II AKo 44/2006). Rozmiar wyrządzonej szkody w mieniu jednostki pokrzywdzonej jest wprawdzie istotnym, lecz nie jedynym i wcale nie przesądzającym tu elementem o szczególnej wadze sprawy. Zmiany właściwości rzeczowej sądu nie uzasadniają również ani same trudności organizacyjne, związane z rozpoznaniem tej sprawy, ani także rzeczywiste, spore obciążenie sędziów orzekających w wydziale, jak też medialne zainteresowanie przebiegiem procesu (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 sierpnia 2005 r., sygn. II AKo 226/2005).

O szczególnej zawiłości sprawy można byłoby mówić, gdyby jej rozstrzygnięcie wymagało skomplikowanych, znacznie trudniejszych niż zwykle, operacji myślowych przy analizie materiału dowodowego, czy też rozstrzygania złożonych kwestii prawnych, powstających na tle przepisów z różnorodnych dziedzin prawa, bądź przepisów z systemów prawnych różnych państw (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 maja 2006 r., sygn. II AKo 146/2006). Nie można uznawać sprawy za szczególnie zawiłą tylko dlatego, że zachodzić w niej będzie konieczność oceny dowodu z opinii biegłych np. z zakresu księgowości, bez względu na obszerność tych opinii, jak i dlatego, że pozostały materiał dowodowy jest obszerny, ani też dlatego, że w sprawie może zachodzić potrzeba przeprowadzenia uzupełniających, bądź dodatkowych opinii z zakresu księgowości.  

Zmiana w tym trybie właściwości rzeczowej, jako prerogatywa sądu apelacyjnego, nie uprawnia tego sądu do zmiany właściwości miejscowej. Tylko bowiem sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji i nadrzędnemu nad sądem występującym z wnioskiem (właściwym rzeczowo i miejscowo do rozpoznania sprawy), może sąd apelacyjny przekazać do rozpoznania sprawę ze względu na jej szczególną wagę lub zawiłość.

Kiedy sąd okręgowy orzeka w drugiej instancji?

Sąd okręgowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze (tj. apelacje i zażalenia) od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę. Tak określona została właściwość funkcjonalna sądu okręgowego. 

Jakie zadania w postępowaniu karnym ma sąd apelacyjny? 

Sąd apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę – a w tym należy doń: rozstrzyganie sporów między sądami okręgowymi w I instancji (art. 38), przekazywanie sprawy sądowi okręgowemu, innemu niż miejscowo właściwy, z uwagi na ekonomikę procesu (art. 36), orzekanie o wznowieniu postępowania sądowego zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu okręgowego (art. 544 § 1), wypowiadanie się w przedmiocie ułaskawienia, w sprawach, w których orzekł jako sąd odwoławczy (art. 564 § 2 i 3). Sąd apelacyjny nie rozpoznaje zatem spraw karnych w pierwszej instancji, stąd przepis określa tylko właściwość funkcjonalną tego sądu. 

Błędne pouczenie o środkach odwoławczych zamieszczone w zaskarżonym zarządzeniu nie uzasadnia zmiany właściwości (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 5 czerwca 2003 r., sygn. II KZ 16/2003).  

Jakie zadania w postępowaniu karnym ma Sąd Najwyższy?

Zgodnie z Konstytucją, Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania.

Sąd Najwyższy rozpoznaje kasacje oraz środki odwoławcze i inne sprawy w wypadkach określonych w ustawie. Tak określona została właściwość funkcjonalna tego Sądu.

Zwykły tok instancji kończy się przed sądem okręgowym lub apelacyjnym i nie ma możliwości odwoływania się do SN w ramach zwyczajnych środków odwoławczych. Co do zasady jednak od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie może być przez stronę wniesiona kasacja. Kasacja jest więc nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie karne.

Sąd Najwyższy rozpoznaje również m.in. zażalenia na zarządzenie prezesa sądu apelacyjnego o odmowie przyjęcia wniosku o wznowienie postępowania oraz takiej samej treści zarządzenie Prezesa Sądu Najwyższego oraz apelacje od wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowanie wydanego w pierwszej instancji przez sąd apelacyjny w trybie wznowienia postępowania. 

Do właściwości tego Sądu należy też przekazywanie sprawy innemu sądowi równorzędnemu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 37 k.p.k.). Poza tym Sąd Najwyższy podejmuje uchwały zawierające wykładnię ustawy, jeżeli sąd okręgowy lub apelacyjny rozpoznając środek odwoławczy przekaże mu zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia i może w czasie rozstrzygania wątpliwości interpretacyjnych przejąć sprawę do własnego rozstrzygnięcia (art. 441 k.p.k.) oraz podejmuje uchwały w trybie przewidzianym przepisami ustawy o Sądzie Najwyższym.  

Który sąd jest właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy karnej?

Właściwość miejscowa wskazuje, który sąd spośród sądów tego samego rzędu (właściwość rzeczowa, np. sądów rejonowych) powołany (uprawniony i zobowiązany) jest do orzekania w konkretnej sprawie (np. w pierwszej instancji). 

Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy (tj. do rozstrzygnięcia o zasadniczym przedmiocie procesu) jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Zasadniczym kryterium tej właściwości jest więc miejsce popełnienia przestępstwa. Czyn zabroniony uważa się zaś za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić (art. 6 § 2 k.k.).

Pojęcie „okręg sądu” dotyczy zarówno do sądu rejonowego, jak i okręgowego. Okręgi sądowe i siedziby sądów określa zaś rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości. 

Jeżeli natomiast przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, a ww. zasada nie może mieć zastosowania, to właściwy jest sąd macierzystego portu statku.

Jeśli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Obowiązuje więc wówczas tzw. zasada wyprzedzenia. W sprawie, w której miejsce popełnienia przestępstwa (przestępstw) jest ustalone, nie dopuszcza się natomiast właściwości miejscowej sądu, w którego okręgu przestępstwa nie popełniono, nawet jeśli w jego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. 

Właściwość miejscowa odnosząca się do innych kwestii niż rozpoznawanie sprawy ustalana jest w inny sposób. Np. zażalenie na zatrzymanie rozpoznaje sąd miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania (art. 246 § 2), natomiast sprawy o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie rozpoznaje sąd okręgowy właściwy ze względu na miejsce zwalniania tymczasowo aresztowanego (art. 554 § 1). 

Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:

1. ujawniono przestępstwo (tj. nastąpiło powzięcie wiadomości o przestępstwie przez organy ścigania),  

2. ujęto oskarżonego,  

3. oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał 

- zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (tzn.

gdzie mieści się siedziba prokuratury albo Policji, gdzie wszczęto postępowanie przygotowawcze).  
Gdy więc nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, wchodzą w grę ww. kryteria pomocnicze właściwości miejscowej, przy czym działa wówczas zasada wyprzedzenia, decydująca o właściwości sądu według tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Kryteria ustalone w tym przepisie są równorzędne, zatem gdy zachodzą równocześnie, o właściwości miejscowej sądu decyduje reguła wyprzedzania. Właściwy będzie ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, a więc i w tym podejrzanego ujęto, jeśli wcześniej nie wykonywano czynności śledczych (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 listopada 2006 r., sygn. II AKz 478/2006).

Powyższą zasadę stosuje się odpowiednio, jeśli przestępstwo popełniono za granicą. Tę zasadę ustalania właściwości sądu przykładowo stosuje się więc także w sprawie badania prawnej dopuszczalności ekstradycji.

Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według żadnej z poprzedzających reguł, to sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. Chodzi więc o sytuację, gdy nie można ustalić sądu właściwego miejscowo ani według kryteriów podstawowych, ani też na podstawie kryteriów pomocniczych. 

Kiedy ustala się szczególną właściwość sądu?

Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. W wypadku więc łączności podmiotowej spraw (tj. gdy jeden oskarżony odpowiada w tym samym postępowaniu za kilka przestępstw) występuje odstępstwo od właściwości miejscowej na rzecz ustalenia właściwości sądu według zasady pierwszeństwa wszczęcia postępowania przygotowawczego.  

Jeżeli natomiast sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu. Zasada ta obowiązuje, choćby nawet w sprawie o przestępstwo należące do właściwości sądu niższego rzędu wcześniej wszczęto postępowanie.

Łączne rozpoznawanie sprawy o przestępstwa popełnione przez tego samego oskarżonego, należące do właściwości sądów różnego szczebla, może okazać się celowe, bo pozwala to na prawidłową ocenę całokształtu działalności przestępczej oskarżonego, więc i słuszną karę, na ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw jak i zapobiega potrzebie wydawania wyroku łącznego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1981 roku, sygn. I KZ 20/81). 

Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy (współsprawców, paserów i popleczników), jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie. Chodzi więc o przypadek tzw. łączności przedmiotowej spraw (tj. gdy kilku oskarżonych odpowiada w tym samym postępowaniu za odrębne przestępstwa, pozostające ze sobą w związku przedmiotowym). Sprawy tych osób powinny być połączone we wspólnym postępowaniu; a wskazane na początku tego podrozdziału zasady stosuje się odpowiednio. Oznacza to m.in., iż prymat właściwości sądu, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie (art. 33 § 1 k.p.k.), odnosi się także do stanu powstałego z połączenia różnych postępowań (art. 34 § 2 k.p.k.). Właściwy w sprawie połączonej będzie sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto którekolwiek z postępowań połączonych (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 kwietnia 2002 r., sygn. II AKz 143/2001). Zachodzi więc wówczas łączność o charakterze mieszanym (podmiotowo-przedmiotowym - gdy jeden oskarżony odpowiada za kilka przestępstw, a równocześnie w tym samym postępowaniu inni oskarżeni odpowiadają za przestępstwa pozostające w związku przedmiotowym, choćby z jednym z przestępstw pierwszego z oskarżonych).

Łączne rozpoznanie sprawy wszystkich sprawców przestępstwa najlepiej zapewnia wszechstronne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy i prawidłowe osądzenie sprawców. Zasada ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Muszą istnieć kryteria celowościowe uzasadniające łączne rozpoznanie sprawy wszystkich oskarżonych w danym procesie (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 8 grudnia 2005 r.

, sygn. V KK 336/2005). Racją tego jest nie tylko prawidłowość wyrokowania, trudniejsza do osiągnięcia w odrębnych procesach, w różnym czasie i przed różnymi sędziami, ale i słuszność unikania mnożenia kosztów, kilkakrotnego wzywania tych samych osób (świadków, biegłych), wydatków gotówkowych, czasu przeznaczonego na różne postępowania itd. Gdyby jednak łączne osądzenia miało się odwlec, wtedy słuszne byłoby zaniechać owej łączności, by przez to nie zostało naruszone prawo do osądzenia bez zbędnej zwłoki osób, które można osądzić (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Z upływem czasu maleje przewaga wartości związanych z łącznością osądzenia, a rośnie zagrożenie prawa oskarżonych do osądzenia w rozsądnym terminie (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1 września 2003 r., sygn. II AKz 347/2003). Niecelowe może się okazać np. sądzenie jednego współsprawcy w postępowaniu odrębnym od rozpoznawania oskarżenia przeciwko innemu współsprawcy np. rozboju. Skutkuje to bowiem kilkakrotnym wzywaniem tych samych świadków, ponownym wydatkowaniem środków budżetowych, zajmuje czas kilku zespołów sędziowskich, a wpływa i na treść dowodów, bo sprzyja matactwu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 czerwca 2004 r., sygn. II AKa 121/2004).

Przykład:

• Popełnianie przestępstw w grupie może uzasadniać łączne osądzenie wszystkich uczestników takiej zmowy. 

Określenie „jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie” oznacza postępowanie przeciwko określonej osobie (in personam), które rozpoczyna wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub równoważnej z nim decyzji procesowej (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 23 września 1998 r., sygn. II AKz 325/98).

Przykład:

• Jeśli zatem postępowanie karne in personam wobec sprawców rabunku popełnionego w Warszawie i postępowanie karne in personam wobec domniemanego sprawcy paserstwa popełnionego w Krakowie nie toczy się jednocześnie, to na ogólnych zasadach określania właściwości miejscowej sądem właściwym do rozpoznania sprawy tego paserstwa będzie sąd, w którego okręgu popełniono to przestępstwo (Sąd Rejonowy w Krakowie).

Łączność powyższa nie ma charakteru bezwzględnego, dlatego jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie ww. spraw,  można wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne czyny; sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy według zasad ogólnych. Za rozdzielaniem jednej, złożonej i w zbytnich rozmiarach sprawy (np. co do liczby oskarżonych) przemawiają niekiedy względy praktyczne i techniczne, a zwłaszcza realne możliwości jej rozpoznania i przeprowadzania na rozprawie głównej (tak: wyrok SN z dnia 13 marca 1980 r., sygn. I KR 20/80). Względy zasady ekonomiki procesowej, a często niemożność objęcia jednym postępowaniem wszystkich współdziałających ze sobą sprawców i innych ww. osób, powodują konieczność wnoszenia odrębnych aktów oskarżenia (tak: postanowienie SN z 20 sierpnia 1977 r., sygn. II KZ 146/77). 

Przykład:

• Szczególną sytuacją uzasadniającą wyłączenie do odrębnego postępowania sprawy jednego z oskarżonych, jest ucieczka za granicę i ukrywanie się tego oskarżonego, bowiem nie tyle utrudnia ona, co w praktyce uniemożliwia łączne rozpoznanie sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 11 maja 2004 r., sygn. WZ 31/2004). 

Na postanowienie o wyłączeniu do odrębnego postępowania sprawy poszczególnych osób lub o poszczególne czyny zażalenie nie przysługuje. Wydanie dopiero postanowienia o przekazaniu wyłączonej sprawy innemu sądowi stanowi rozstrzygnięcie w przedmiocie właściwości i podlega zaskarżeniu (tak; uchwała SN z dnia 24 października 1989 r., sygn. V KZP 16/89). Akceptując pogląd o niezaskarżalności postanowienia o wyłączeniu do odrębnego postępowania sprawy poszczególnych osób lub o poszczególne czyny, trzeba jednocześnie uznać potrzebę merytorycznej kontroli tego rodzaju decyzji przez sąd odwoławczy w sytuacji, gdy jej następstwem jest orzeczenie w kwestii właściwości sądu, w szczególności w postaci przekazania sprawy innemu sądowi (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27 października 2004 r., sygn. II AKz 328/2004).

Przepisy k.

p.k. nie przewidują możliwości przekazania poszczególnych zarzutów zawartych w akcie oskarżenia, czy też „fragmentów” aktu oskarżenia innemu sądowi. W takiej sytuacji koniecznym jest uprzednie podjęcie decyzji o wyłączeniu i odrębnym rozpoznaniu sprawy poszczególnych osób lub o poszczególne czyny. Dopuszczalnym jest więc jedynie przekazywanie sprawy, a nie jej fragmentów w postaci zarzutów stawianych poszczególnym oskarżonym bez uprzedniego podjęcia decyzji o odstąpieniu od zasady łączności podmiotowo-przedmiotowej wynikającej z treści przepisu art. 34 § 1 k.p.k. (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 marca 2004 r., sygn. II AKz 158/2004).

Sytuacja powyższa może mieć wpływ także na prawa innych uczestników postępowania. I tak np. w wypadku gdy materiał dowodowy, na podstawie którego orzeczono w przedmiocie odpowiedzialności karnej jednego ze sprawców czynu, miałby stanowić podstawę dowodową orzeczenia w przedmiocie odpowiedzialności karnej także i innego współsprawcy (podżegacza lub pomocnika) tego samego czynu, sędzia, który dokonał oceny dowodów w odniesieniu do jednej z tych osób, powinien być wyłączony od udziału w sprawie dotyczącej pozostałych, z uwagi na istnienie okoliczności, która „mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności” w rozumieniu art. 41 § 1 k.p.k. (tak: uchwała Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 26 kwietnia 2007 r., sygn. I KZP 9/2007). Wyłączenie do odrębnego prowadzenia sprawy niektórych osób lub o niektóre z ujawnionych przestępstw nie powoduje natomiast utraty przyznanego już statusu świadka koronnego, a zatem ponawianie procedury przewidzianej dla przyznania tego statusu w każdej z wyłączonych spraw, byłoby powtórnym rozpoznawaniem tego, co zostało już rozpoznane i rozstrzygnięte (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 9 lipca 2003 r., sygn. III KK 418/2002). 

Który sąd i jak ustala właściwość do rozpatrzenia danej sprawy?

Jak już wspomniano, o właściwości danego sądu do rozpoznania sprawy przesądza przepis k.

p.k., nie zaś wola osób prowadzących postępowanie, czy też uczestniczących w nim w charakterze strony. Innymi słowy mówiąc, przepisy k.p.k. w sposób ścisły i pozbawiony elementów uznaniowych kształtują reguły rządzące tak właściwością miejscową, jak i właściwością rzeczową sądu, nakazują rozpoznawanie sprawy właśnie przez sąd właściwy, nieustalony dowolnie przez organy procesowe czy strony (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 listopada 2005 r., sygn. II AKo 193/2005). 

Sąd bada z urzędu swą właściwość (rzeczową, miejscową i instancyjną - funkcjonalną - według stanu prawnego z chwili wnoszenia do sądu aktu oskarżenia), a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości obowiązkowo przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi (wydając stosowne postanowienie). Warunkiem przekazania sprawy właściwemu sądowi lub innemu organowi jest więc stwierdzenie własnej niewłaściwości oraz jednoczesne ustalenie sądu (innego organu) właściwego do rozpoznania sprawy. Każdy sąd zobowiązany jest do badania z urzędu swojej właściwości. Jeżeli sąd okręgowy stwierdził swą niewłaściwość i przekazał sprawę sądowi rejonowemu, sąd ten jest związany stanowiskiem sądu wyższego, chyba że w toku dalszego postępowania ujawniły się nowe, istotne okoliczności (tak: uchwała SN z dnia 10 października 1991 r., sygn. I KZP 24/91).

Powstała z chwilą wniesienia aktu oskarżenia właściwość miejscowa sądu I instancji, wynikająca z Kodeksu postępowania karnego, a więc przepisu procesowego rangi ustawowej, a następnie utrwalona w toku procesu (zasadą perpetuatio fori) nie może zostać zmieniona w trakcie jego trwania przepisem rangi niższej.

Przykład:

• Jeśli nastąpiła zmiana obszaru właściwości miejscowej sądu, wprowadzona rozporządzeniem zmieniającym rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości, to nie upoważnia to następnie sądu prowadzącego postępowanie do badania w trakcie trwania postępowania sądowego właściwości miejscowej. 

Zmiana kwalifikacji prawnej zarzucanego czynu (a z nią zmiana właściwości rzeczowej sądu) może następować wyjątkowo w tych sytuacjach, w których nie ulega wątpliwości, że kwalifikacja przyjmowana w akcie oskarżenia jest wadliwa (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 czerwca 2002 r.

, sygn. II AKz 204/2002). Sąd rozpoznający sprawę z urzędu jest zobowiązany do badania swej właściwości, przy czym niewłaściwość rzeczowa musi być brana pod uwagę w toku całego postępowania, gdyż naruszenie właściwości sądu wyższego rzędu przez sąd niższego rzędu stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia wyroku. Jeżeli zatem kwestia niewłaściwości rzeczowej ujawni się dopiero na rozprawie, to w przypadku, gdy sądem właściwym dla danej sprawy okazuje się sąd wyższego rzędu, sąd orzekający winien przekazać sprawę sądowi właściwemu (tak: Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 23 lutego 2000 r., sygn. IV KKN 596/99).

Jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Pomimo więc stwierdzenia swej niewłaściwości, sąd nie przekazuje sprawy sądowi właściwemu, jeśli stwierdzenie niewłaściwości nastąpiło dopiero na rozprawie głównej, zaś właściwy do rozpoznania sprawy jest inny sąd równorzędny lub niższego rzędu. Wówczas możliwe jest przekazanie tylko wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Odroczenie rozprawy jest zaś możliwe tylko wówczas, gdy zarządzenie przerwy przez przewodniczącego nie byłoby wystarczające (art. 404 § 1 k.p.k.). Nawet jednak gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy decyzję sądu wyższego rzędu w przedmiocie przekazania sprawy określa się jako fakultatywną (nieobowiązkową). Przepis jedynie zezwala, ale nie nakazuje przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu miejscowo właściwemu. W sytuacji, gdy zajdzie konieczność odroczenia rozprawy, to decyzja w tym względzie winna być podejmowana przez sąd dotychczas orzekający z uwzględnieniem stopnia zaawansowania sprawy, szybkości i sprawności postępowania i nie powinna prowadzić do jego zdecydowanego przedłużenia (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 lutego 2001 r., sygn. II AKz 122/2001).  

W razie natomiast stwierdzenia niewłaściwości po rozpoczęciu rozprawy głównej sąd winien przekazać sprawę właściwemu organowi, nawet jeżeli nie ma podstaw do odroczenia rozprawy, gdy jest to: organ pozasądowy, sąd wyższego rzędu lub sąd wojskowy.

Choć chodzi tu o różne rodzaje właściwości, to jednak zawsze w ramach jednej i tej samej struktury sądów - powszechnych bądź wojskowych. 

Na postanowienie w kwestii właściwości przysługuje zażalenie. Zażalenie przysługuje więc zarówno na postanowienie, którym sąd stwierdził swoją niewłaściwość, jak i na postanowienie nieuwzględniające wniosku o stwierdzenie niewłaściwości. Postanowienie w kwestii właściwości sądu, o którym tu mowa, to takie orzeczenie, w którym sąd stwierdza niewłaściwość albo nie uwzględnia wniosku o jej stwierdzenie. Przykładowo na postanowienie sądu, któremu przekazano środek odwoławczy, w kwestii właściwości tego sądu przysługuje zażalenie. 

Przepis art. 35 § 3 k.p.k. o zażaleniu jest umieszczony w art. 35 nakazującym sądom badać swą właściwość i przekazywać sprawę organom właściwym, zatem przepis ten odnosi się jedynie do sytuacji regulowanych poprzedzającymi go paragrafami tego artykułu. Istnieją więc sytuacje wyjątkowe z zakresu właściwości sądów, w których nie ma zażaleń od zapadających postanowień: przekazanie sprawy dla dobra wymiaru sprawiedliwości, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych, odmowa przyjęcia sprawy przez sąd wojskowy (art. 37-39 k.p.k.), ewokacja (art. 25 § 2 k.p.k.). W praktyce rozstrzygnięto i w doktrynie przyjęto iż również postanowienia o właściwości delegacyjnej sądów (omówionej niżej) nie podlegają zaskarżeniu. Postanowienia te (podobnie jak poprzednio przytoczone) zapadają wskutek zgodnej decyzji sądów dwu szczebli, a to sądu inicjującego decyzję i sądu wyższego (bądź Sądu Najwyższego). Strony mogą przedstawiać swe poglądy i wnioski co do treści przyszłego orzeczenia, a nawet inicjować je. Choć nie jest to orzekanie w trybie odwoławczym, to jednak orzekają sądy dwóch szczebli, co zapobiega pochopności i arbitralności decyzji. Nie ma potrzeby poddawania tych decyzji kontroli jeszcze jednego sądu, trzeciego szczebla. Wyjątkowy charakter przepisów o zaskarżalności postanowień w oparciu o przepis szczególny sprzeciwia się stosowaniu do nich interpretacji rozszerzającej (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 lutego 2005 r., sygn. II AKz 9/2005).

Na czym polega właściwość delegacyjna?

Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę (tj. osób, które mają nie tylko prawo, ale i obowiązek uczestnictwa w rozprawie, a zwłaszcza oskarżony, świadkowie, biegli), zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego. Dotyczy to także obrońcy z urzędu; nie dotyczy to zaś prokuratora – działa bowiem zasada jednolitości prokuratury. Chodzi tu o tzw. właściwość z delegacji, stanowiącą odstępstwo od reguł właściwości miejscowej. Korzystanie z tej możliwości powinno mieć charakter wyjątkowy. Służy ona usprawnieniu wyłącznie rozprawy (a nie posiedzenia), zarówno w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jak i w postępowaniu odwoławczym. 

Przy stosowaniu tego przepisu należy uwzględniać nie tylko kryterium odległości dzielącej miejsce zamieszkania osób, które należy wezwać na rozprawę, od obydwu branych pod uwagę sądów, lecz także dogodność dojazdu tych osób do sądu (postanowienie  SN z dnia 30 maja 1981 r., sygn. III KO 43/81).

Jednak arytmetyczne różnice liczby osób podlegających wezwaniu na rozprawę główną, nie są wystarczające do przełamywania zasady właściwości miejscowej, gdy nie przemawia za tym w zasadniczy sposób celowość rozpoznania sprawy przez sąd inny niż właściwy według ustawy (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 13 września 2005 r., sygn. II Ko 132/2005).

Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. To kolejne uregulowanie właściwości delegacyjnej, o charakterze wyjątkowym, stanowiącym odstępstwo od właściwości miejscowej.

Tylko wyjątkowa okoliczność, jaką jest dobro wymiaru sprawiedliwości, może uzasadniać korzystanie przez SN z tego uprawnienia. Pojęcie „dobro wymiaru sprawiedliwości” ma charakter ocenny i powinna być rozważana w odniesieniu do konkretnej sprawy.

Za istotny należy uznać argument, że w społecznym odbiorze mogłoby powstać, nawet błędne, przekonanie, że sprawa nie byłaby obiektywnie rozpoznana przez sąd właściwy (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 13 grudnia 2005 r., sygn. III KO 73/2005). Kryterium to wystąpi zwłaszcza wówczas, gdy zachodzą obawy o bezstronność sądu właściwego z przyczyn, które mogą wywrzeć ujemny wpływ na swobodę wyrokowania lub stwarzać przekonanie o braku warunków do rozpoznania sprawy w sposób obiektywny (tak: postanowienie SN z dnia 13 lipca 1995 r., sygn. III KO 34/95). Względy natury techniczno-organizacyjnej z reguły nie uzasadniają natomiast zmiany właściwości miejscowej sądu z uwagi na „dobro wymiaru sprawiedliwości”.

Jak rozstrzygane są spory o właściwość miejscową między sądami równorzędnymi?

Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór. Sądem wszczynającym spór jest sąd, który nie przyjął sprawy przekazanej mu przez inny sąd (spór negatywny), albo sąd, który później (jako drugi) uznał swą właściwość (spór pozytywny). Wszczęcie sporu jest możliwe dopiero wtedy, gdy postanowienie co do właściwości stało się prawomocne. Spór zostaje wszczęty z chwilą wydania postanowienia, w którym sąd zwraca się do sądu wyższego rzędu nad sądem wszczynającym spór o jego rozstrzygnięcie. Spór kompetencyjny może dotyczyć także właściwości miejscowej sądów odwoławczych.

Choć spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór, to jednak sytuacja powyższa winna mieć miejsce jedynie wówczas, gdy spór kompetencyjny powstaje pomiędzy sądami objętymi wnioskiem, z których jeden jest w istocie rzeczy właściwym do rozpoznania danej sprawy, co oznacza, że nie daje to podstawy sądowi wyższego rzędu do wskazywania jako właściwego innego sądu równorzędnego nie pozostającego w sporze (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 listopada 2005 r., sygn. II AKzw 1047/2005).

W czasie trwania sporu każdy z sądów pozostających w sporze winien przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki.

Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny. Tak rozstrzygnięto problem konkurencji właściwości między sądem powszechnym i wojskowym, eliminując możliwość sporu między tymi sądami. W obu sytuacjach sprawę rozpoznaje sąd powszechny. Takie same skutki procesowe w zakresie właściwości wywołuje przekazanie sprawy prokuratorowi powszechnemu przez prokuratora wojskowego - sąd powszechny jest tą decyzją związany.  

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.);

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. 1997 r., Nr 88, poz. 553, ze zm.);

• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. 2002 r., Nr 180, poz. 1508, ze zm.)