Emerytury i renty za granicą

Jeśli za krótko pracowałeś w Polsce, by dostać emeryturę lub rentę, ZUS doliczy ci okres ubezpieczenia za granicą w państwach objętych koordynacją. Jeśli za krótko pracowałeś za granicą, odpowiednik ZUS w tych państwach doliczy ci okres ubezpieczenia w Polsce.

Praca w każdym z państw objętych koordynacją liczy się do stażu potrzebnego do uzyskania emerytury lub renty, a praca w Polsce do takiego stażu w  każdym z tych państw. Zasada sumowania okresów  ubezpieczenia dotyczy zarówno pracowników, jak i osób pracujących na własny rachunek.

Wiele osób, które pracowały w różnych krajach, zastanawia się jak starać się o emeryturę i czy praca za granicą liczy się do ich emerytalnego stażu. Inni chcą wiedzieć, czy praca za granicą nie spowoduje utraty prawa do polskiej emerytury. Przepisy wspólnotowe chronią pracowników i prowadzących działalność gospodarczą na terytoriach państw nimi objętych.

Do maja 2004 roku, zanim Polska została przyjęta do UE, tylko z niektórymi państwami UE były zawarte umowy dwustronne na zasadach koordynacji, dzięki którym do stażu emerytalnego liczony był okres pracy w obu państwach. Dzięki naszemu członkostwu we Wspólnocie zasady  koordynacji realizujemy z 30 państwami równocześnie. Skutkiem czego osoby pracujące w kilku krajach nie są w gorszej sytuacji niż ci, którzy całą karierę zawodową przebyli tylko w jednym państwie.

Jeśli ktoś pracował przez 10 lat w jednym państwie, w którym prawo do emerytury przysługuje po udowodnieniu 25 lat ubezpieczenia, a następnie przez okres 17 lat pracował w innym państwie członkowskim, w którym prawo do emerytury przysługuje po 20 latach ubezpieczenia to wyłącznie zgodnie z ustawodawstwem jednego, jak i drugiego państwa  nie uzyskałby prawa do emerytury w żadnym z nich, gdyż w żadnym z tych państw nie spełniłby warunku posiadania odpowiedniego okresu ubezpieczenia. Jednak dzięki zasadzie sumowania przyjętej w przepisach koordynacyjnych może starać się o świadczenia i w jednym i w drugim państwie. Ma bowiem 27-letni staż, który po zsumowaniu pozwoli na uzyskanie świadczeń częściowych z każdego z tych państw.

1. Kiedy mają zastosowanie przepisy koordynacyjne?

Zasady te dotyczą osób, które posiadają okresy ubezpieczenia w więcej niż jednym państwie.

Jeśli pracowałeś w kilku krajach Unii, nie zawsze oznacza to, że dostaniesz trzy emerytury. Możesz dostać tylko  jedną, ale „składaną" - każde z tych państw uwzględni twój okres ubezpieczenia na jego terytorium i proporcjonalnie do niego wyliczy część emerytury, lub też jeśli spełnisz wymagane w jednym państwie warunki bez sumowania okresów - wyliczy pełną emeryturę a drugie, jeśli będzie konieczne sumowanie - tylko emeryturę proporcjonalną częściową. O prawo do emerytury, renty inwalidzkiej czy rodzinnej w krajach członkowskich możesz się ubiegać wtedy, jeśli w którymś z nich byłeś ubezpieczony co najmniej rok, a łączne okresy pozwolą na przyznanie emerytury. Jeśli w jakimś kraju pracowałeś krócej niż jeden rok, przy ustalaniu prawa do emerytury ten okres będzie doliczony do twojego ogólnego stażu pracy przez inne państwa, w których pracowałeś.
 
Uwaga!
Emerytura i renta inwalidzka jest przyznawana i wyliczana według przepisów każdego kraju, w którym pracowałeś. Renta z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej przyznawana jest na podstawie ustawodawstwa państwa, w którym pracowałeś w momencie, gdy zdarzył się wypadek lub zachorowałeś.

2. Na czym polega sumowanie?

To dodawanie do siebie wszystkich lat ubezpieczenia tak, by uwzględnić cały staż pracy osoby starającej się o emeryturę lub rentę.

Jeśli poza Polską pracowałeś lub pracujesz w innych krajach Unii, twoja emerytura może przypominać składankę, złożoną z kilku elementów. ZUS zsumuje te okresy, które wypracowałeś za granicą - nawet jeżeli pracowałeś za granicą za krótko, by mieć prawo do emerytury „zagranicznej" - i doda do lat przepracowanych w Polsce.

Hieronim Nowak pracował: 8 lat w Polsce, 8 lat w Norwegii, 6 lat w Szwecji i 3 lata w Danii. Ogólny staż ubezpieczeniowy to 25 lata (8+8+6+3). Mężczyzna ma więc prawo ubiegać się o emeryturę za każdy przepracowany w danym państwie okres, natomiast instytucja ubezpieczeniowa każdego z wymienionych państw ustali na podstawie własnego ustawodawstwa teoretyczną kwotę emerytury za zsumowane okresy ubezpieczenia, a następnie przyzna emeryturę częściową - proporcjonalną do faktycznego okresu ubezpieczenia, przebytego na terytorium danego państwa, tj. Polska 8/25, Norwegia 8/25, Szwecja 6/25 i Dania 3/25.

3. Co się sumuje?

Czas opłacania składek, zatrudnienia lub pracy na własny rachunek oraz okresy równorzędne (w Polsce np. urlop macierzyński czy wojsko), jeśli są uznane przez ustawodawstwo państwa, w którym pracowałeś. Okresy zamieszkania, jeśli w jakimś państwie uprawniają do świadczeń (odpowiedni okres zamieszkania obowiązuje np. w Islandii, Holandii, Norwegii, Danii i Szwecji).

Staż pracy lub zamieszkanie w innych państwach członkowskich uwzględnia się tylko wtedy, gdy nie pokrywają się z polskimi okresami ubezpieczenia.

4. Obliczanie świadczenia: zawsze na korzyść zainteresowanego

60-letnia Katarzyna Kowalska złożyła w połowie 2005 roku do ZUS wniosek o emeryturę, wskazując 24 lata pracy w Polsce i 4 lata w Hiszpanii. ZUS może przyznać polską emeryturę wyłącznie na podstawie 24 lat ubezpieczenia w Polsce, (to wystarczający staż ubezpieczeniowy). Obliczono jej emeryturę na podstawie 24 lat pracy w Polsce na kwotę 1049,71 zł. Następnie ZUS sprawdza, czy emerytura obliczona z zastosowaniem zasady proporcjonalności (czyli uwzględnienia całego stażu pracy w obu krajach) nie będzie korzystniejsza. Dlatego też ustala wysokość emerytury teoretycznej - obliczonej z uwzględnieniem okresów przebytych w Hiszpanii. Wysokość emerytury teoretycznej za 24 lata ubezpieczenia w Polsce i 4 lata w Hiszpanii wynosi 1148,54 zł. Ale pani Katarzyna nie dostanie tej kwoty, tylko odpowiednią jej część wynikającą z liczby lat przepracowanych w kraju, czyli 24/28. Wysokość emerytury, którą wypłacałby ZUS, to 24/28 z kwoty 1148,54 zł, tj. 984,46 zł. Powyższe wyliczenia wskazują, że emerytura obliczona podstawie wyłącznie polskich okresów (1049,71 zł) jest wyższa od emerytury ustalonej z uwzględnieniem okresów hiszpańskich (984,46 zł.). Dlatego też kobiecie zostanie przyznana i będzie wypłacana emerytura wyższa, tj. 1049,71 zł. Okresy ubezpieczenia przebyte w Hiszpanii nie przepadają. Za 4-letni okres ubezpieczenia przebyty w tym państwie będzie przysługiwała "cząstka" emerytury hiszpańskiej (4/28).

Sposób ustalania wysokości emerytury reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, poprzez tzw. zasadę proporcjonalności (pro rata temporis), gdzie każde państwo wypłaca emeryturę proporcjonalnie do okresów ubezpieczenia przebytych na jego terytorium.

65-letni Konrad Piotrowski złożył do ZUS wniosek o przyznanie prawa do polskiej emerytury. Udokumentował: 15 lat okresów składkowych w Polsce, 3 lata we Francji, i 13 lat w Belgii. Mężczyzna ma zbyt krótki okres ubezpieczenia w Polsce, by na jego podstawie uzyskać prawo do emerytury. W takim przypadku ZUS ma obowiązek uwzględnić okresy ubezpieczenia przebyte w pozostałych państwach członkowskich. Łącznie jest to 29 lat ubezpieczenia. Ponieważ w Polsce mężczyzna posiada 15 lat ubezpieczenia, to ZUS będzie zobowiązany do wypłaty 15/29 emerytury obliczonej według polskiego ustawodawstwa. Zasadę sumowania zastosują także instytucje pozostałych obu państw i każda z nich wypłaci świadczenie odpowiednio w wysokości 3/29 i 13/29 emerytury obliczonej według zasad, wynikających z wewnętrznego ustawodawstwa Francji i Belgii. ZUS wyliczył, że polska emerytura wyniesie 1216,57 zł. Wobec zastosowania zasady proporcjonalności ZUS musi ustalić emeryturę w wysokości 15/29 obliczonej kwoty. Wnioskodawca otrzyma polską emeryturę w kwocie 629,26 zł. Okresy ubezpieczenia przebyte w pozostałych państwach pozwolą na przyznanie prawa do "częściowych" emerytur z Francji i Belgii - wyliczonych zgodnie z przepisami tych państw.

5. Zaliczkowa wypłata emerytur

Ustalenie prawa do emerytury, szczególnie emerytury wspólnotowej, i wyliczenie jej wysokości zazwyczaj wymaga dłuższego czasu. Aby wnioskodawca w tym czasie nie został bez środków do życia, istnieje możliwość zaliczkowej wypłaty świadczenia.

W sytuacji gdy instytucja ubezpieczeniowa stwierdzi, że na podstawie ustawodawstwa stosowanego przez tę instytucję wnioskodawcy przysługuje prawo do emerytury bez konieczności stosowania zasady sumowania okresów, może przyznać prawo do zaliczkowej wypłaty emerytury.

6. Uzupełnienie do minimalnej emerytury

Jeżeli suma emerytur przyznanych emerytowi przez instytucje kilku państw członkowskich nie osiąga wysokości minimalnej emerytury gwarantowanej przez ustawodawstwo państwa:
- na terytorium, którego emeryt mieszka
oraz
- na którego podstawie korzysta z części emerytury,
instytucja ubezpieczeniowa tego państwa wypłaca mu pewien rodzaj świadczenia dodatkowego. Świadczenie to jest równowartością różnicy między sumą należnych emerytur a wysokością emerytury minimalnej, obowiązującej w państwie zamieszkania emeryta. Jest ono wypłacane przez cały okres zamieszkiwania w tym państwie. Przepis jest stosowany tylko w tych państwach, których wewnętrzne ustawodawstwo przewiduje emeryturę minimalną. Tak jest w Polsce.

7. Transfer emerytur i rent

Transfer świadczeń polega na tym, że pieniądze podążają za tobą niezależnie od tego, w jakim kraju mieszkasz.  Zgodnie z przepisami wspólnotowymi, emerytury nie mogą doznać żadnego uszczerbku, czyli nie mogą być obniżone, zmienione, zawieszone, uchylone tylko z tego powodu, że osoba do nich uprawniona przebywa lub mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego niż to państwo, które jest zobowiązane do wypłaty przyznanej emerytury.

Z możliwości transferu korzystają także ci, którzy całe życie przepracowali w jednym kraju, lecz po uzyskaniu prawa do emerytury przenieśli się do innego. Transferowane są:
- emerytura
- renta
- dodatki pielęgnacyjne
- dodatki dla sierot zupełnych
- zasiłki pogrzebowe Transfer nie obejmuje dodatków:
- kombatanckiego
- kompensacyjnego
- za tajne nauczanie
- świadczeń pieniężnych dla byłych żołnierzy-górników
- ryczałtu energetycznego.

8. Ponowne ustalenie prawa do emerytury lub renty. Ponowne przeliczenie świadczenia.

Jeśli masz już emeryturę i rentę, a pracowałeś przed przystąpieniem Polski do Wspólnoty w którymś z państw członkowskich z którymi nie były zawarte umowy dwustronne i nie zaliczono tej pracy do twojego świadczenia, masz mniejsze świadczenie. Możesz też nie mieć świadczenia z tego powodu, że okres twojej pracy był za krótki.

Koordynacja pozwala na  ponowne ustalenie prawa do świadczenia lub ponowne przeliczenie otrzymywanego świadczenia tak, by doliczono ci  taki okres pracy za granicą!  

9. Obliczanie renty rodzinnej

Renta rodzinna to świadczenie należące się małżonkowi lub dzieciom zmarłego pracownika. Aby ustalić prawo i obliczyć polską rentę rodzinną po osobie pracującej w Polsce i innych państwach unijnych, ZUS uwzględni staż w innych państwach, jeżeli staż w Polsce jest niewystarczający do jej uzyskania. Świadczenia dla sierot są różne w różnych krajach Unii. Wypłaca je to państwo, w którym zmarły rodzic lub opiekun był ubezpieczony - nie ma znaczenia, gdzie mieszka sierota.

Jeśli zmarły był ubezpieczony w kilku państwach, a sierota mieszka w jednym z nich, dostanie świadczenie od państwa, w którym mieszka.

Jeśli nie mieszka w żadnym z tych państw, musi złożyć wniosek w państwie, w którym zmarły był najdłużej ubezpieczony. Ale może się zdarzyć, że nie ma tu świadczeń dla sierot - wtedy trzeba się zwrócić do kolejnego kraju, gdzie rodzic był ubezpieczony.

UWAGA!

Świadczenie sieroce można otrzymywać tylko z jednego kraju! Jeśli wypłacane świadczenie po zmarłym rodzicu jest niższe niż świadczenie z innego kraju, gdzie był rodzic ubezpieczony, sierocie należy się wyrównanie do wyższej kwoty.  Dzieje się tak, ponieważ w niektórych krajach renta rodzinna jest świadczeniem nie ubezpieczeniowym, a budżetowym. Nie jest więc zależna od stażu ubezpieczeniowego, a od dochodów. 

10.  Zasiłek pogrzebowy

Jeżeli pracownik lub osoba pracująca na własny rachunek umrze w innym kraju  niż tym, w którym pracował, przyjmuje się, że umarł w tym państwie, w którym był ubezpieczony i to państwo wypłaci zasiłek pogrzebowy.

Jeśli umrze emeryt lub rencista, o wypłacenie zasiłku pogrzebowego należy zwrócić się do instytucji, która wypłacała mu emeryturę czy rentę. Jeśli emerytura lub renta była wypłacana z kilku państw, to i tak będzie można otrzymać tylko jeden zasiłek pogrzebowy. Jeśli śmierć nastąpiła na terenie jednego z tych państw - zasiłek wypłaci właśnie to państwo. Jeśli śmierć nastąpiła na terenie innego państwa niż te, które wypłacały emeryturę lub rentę - zasiłek wypłaci to państwo, w którym zmarły emeryt lub rencista był zatrudniony ostatnio.

11. Gdzie składasz wniosek o świadczenia?

Wniosek o przyznanie emerytury lub renty składasz tam, gdzie mieszkasz (jeśli w Polsce - w twoim oddziale ZUS).

Aby uzyskać rentę wypadkową, musisz złożyć wniosek w oddziale ZUS albo instytucji ubezpieczeniowej państwa, gdzie uległeś wypadkowi.

Musisz mieć dokumenty potwierdzające polskie okresy ubezpieczenia oraz zagraniczne okresy ubezpieczenia. Jeśli nie masz tych ostatnich - podaj informacje dotyczące zagranicznej instytucji, w której byłeś ubezpieczony oraz numer zagranicznego ubezpieczenia lub nazwy i adresy twoich pracodawców.

Wniosek o przyznanie zasiłku pogrzebowego członkowie rodziny zmarłego (którzy pokryli koszty pogrzebu) powinni zgłosić w instytucji właściwej lub w instytucji miejsca zamieszkania (w Polsce jest to ZUS lub KRUS). Nawet jeśli ZUS nie będzie wypłacał zasiłku pogrzebowego (tylko instytucja z innego państwa), możesz taki wniosek złożyć w ZUS, a ten przekaże go do odpowiedniej instytucji za granicą.

Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, www.mps.gov.pl

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (tekst mający znaczenie dla EOG i dla Szwajcarii)   (Dz.U. L 200 z 7.6.2004, str. 1);
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Tekst mający znaczenie dla EOG i dla Szwajcarii) (DZ.U L 284 z 30.10.2009, str. 1)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl