Jak małżonkowie mogą wpływać na skład majątku wspólnego w trakcie trwania wspólności?

Wszystkie sytuacje opisane w niniejszym artykule nie dotyczą bezpośrednio samego podziału majątku wspólnego. Mimo to, czynności takie, jak zarząd majątkiem wspólnym czy zaciąganie zobowiązań, mogą wpłynąć na kształt tego majątku - zarówno poprzez jego zwiększenie, jak również zmniejszenie. Mogą w ten sposób wpłynąć, na kształt tego, co po ustaniu wspólności (np. po rozwodzie, orzeczeniu separacji) może być między nich dzielone.

Zarząd" majątkiem wspólnym i czynności zmierzające do zachowania majątku 

Majątek wspólny tworzą wszystkie (poza wyraźnie wymienionymi) przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Jest rzeczą oczywistą, że wspólny majątek będzie podlegał zmianom, związanym chociażby z upływem czasu lub z czynnościami losowymi (zużycie, kradzież, itp.). Na kształt majątku wspólnego duży wpływ mają również czynności samych małżonków (np. sprzedaż składników majątku, darowizna, zniszczenie, itp.). Kodeks rodzinny czynności obejmujące majątek wspólny określa mianem zarządu, ustanawiając jednocześnie zasady tego zarządu. 

Małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Jeżeli przepisy kodeksu rodzinnego nie stanowią inaczej, każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym. Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku. 

W literaturze wskazuje się, że czynności zarządu majątkiem wspólnym to w szczególności czynności zobowiązujące do zbycia rzeczy lub prawa stanowiącego składnik tego majątku, rozporządzające takimi rzeczami lub prawami, obciążające je ograniczonymi prawami rzeczowymi, a także czynności, których treścią jest nabycie do majątku wspólnego rzeczy lub innego prawa majątkowego, oddanie rzeczy wchodzącej w skład majątku wspólnego w najem lub dzierżawę albo jej użyczenie, zaciągnięcie zobowiązania związanego z majątkiem wspólnym, przeniesienie posiadania rzeczy będącej składnikiem majątku wspólnego.

Zarząd majątkiem wspólnym polega również na dokonywaniu różnego rodzaju działań faktycznych, takich jak, np. naprawa, remont lub modernizacja rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego, pobieranie z tych rzeczy pożytków naturalnych, zmiana ich przeznaczenia, a nawet całkowite zużycie (gdy są to rzeczy zużywalne), uprawa ziemi i hodowla zwierząt domowych w gospodarstwie rolnym itp.).

Nowelizacja kodeksu rodzinnego, która weszła w życie z dniem 20 stycznia 2005 r. dokonała znaczącej zmiany w rozumieniu zarządu majątkiem wspólnym. W szczególności kodeks nie posługuje się już pojęciami czynności „zwykłego zarządu” oraz czynnościami „przekraczającymi zakres zwykłego zarządu”. Przed zmianą do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, potrzebna była zgoda drugiego małżonka. Jednocześnie ustawodawca nie zdefiniował, co należy rozumieć przez te czynności, co powodowało liczne spory. W aktualnym stanie prawnym zasadą jest, że każdy z małżonków może samodzielnie sprawować zarząd majątkiem wspólnym, a tylko na wyraźnie wymienione czynności potrzebna jest zgoda drugiego małżonka (zob. niżej).

Ponieważ od dnia 20 stycznia 2005 r. zdefiniowano, że wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, oznacza to, że do czynności zarządu nie należy zaciąganie zobowiązań, które nie dotyczą konkretnego składnika majątku wspólnego. W związku z tym nieaktualne stają się wszelkie orzeczenia Sądu Najwyższego odnoszące się do umowy poręczenia, która w aktualnym stanie prawnym nie stanowi już czynności zarządu majątkiem wspólnym. Zobacz także poradę: Zarząd majątkiem przez małżonków - stan prawny obowiązujący od 20 stycznia 2005 r.

Z ważnych powodów sąd może - na żądanie jednego z małżonków - pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności.

Ustawodawca nie wymienia tych powodów, a zatem będą one zależne od konkretnych okoliczności.

Przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej małżonek ten zarządza samodzielnie. W razie przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności (art. 36 § 3 kro).

Zgoda małżonka i zezwolenie sądu a zmiana składu majątku 

W poprzednim rozdziale zaznaczyliśmy, że każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, jeżeli przepisy kodeksu rodzinnego nie stanowią inaczej. Tymczasem przepisy te w niektórych sytuacjach statuują konieczność uzyskania zgody drugiego małżonka na dokonanie pewnych czynności oraz przewidują sprzeciwienie się danej czynności podejmowanej przez drugiego małżonka. Czynności te mogą w oczywisty sposób przyczynić się do zmniejszenia bądź zwiększenia majątku wspólnego.

Małżonek może sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka, z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanej w ramach działalności zarobkowej (art. 36¹ § 1 kro). Sprzeciw jest skuteczny wobec osoby trzeciej, jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej. Jednak pomimo tego sprzeciwu, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności, a sąd udzieli zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny.

Zgodnie zaś z art. 37 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania następujących czynności: 

• czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;

• czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;

• czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;

• darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Skutki prawne dokonania jednej z powyższych czynności bez zgody drugiego małżonka uzależnione są od tego, czy chodzi o umowę, czy o jednostronną czynność prawną.

Umowa zawarta bez wymaganej zgody nie jest nieważna. Jeżeli małżonek zawarł jedną z powyższych czynności bez zgody drugiego małżonka, ważność umowy zawartej bez tej zgody, jest uzależniona od potwierdzenia jej przez tego drugiego małżonka. Strona tej umowy (osoba trzecia) może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Jeśli w tym terminie małżonek nie dokona potwierdzenia, umowa staje się bezwzględnie nieważna od samego początku. Jednak należy mieć również na uwadze przepisy, które chronią dobrą wiarę osoby trzeciej (o czym piszemy poniżej).

Jeśli chodzi o jednostronne czynności prawne dokonane bez wymaganej zgody drugiego małżonka, są one nieważne (tzn. nie można ich potwierdzić).

Jest rzeczą oczywistą, że dokonanie jednej z powyższych czynności bez zgody małżonka może powodować szkodę w majątku osoby, z którą drugi małżonek tej czynności dokonuje. Przepisy przewidują jednak ochronę takiej osoby, jeśli pozostaje ona w dobrej wierze. Jeżeli na podstawie czynności prawnej dokonanej przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem. W przypadku nieruchomości będą to przepisy o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych albo dokonanych na rzecz nabywcy działającego w złej wierze. W złej wierze jest ten, kto wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć.                               

Przykład: 

• W księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości wpisany jest tylko jeden z małżonków. Jednak nieruchomość w rzeczywistości należy do majątku wspólnego, o czym nie wie jej potencjalny nabywca. Nabywca jest osobą obcą dla małżonków i nie może w żaden sposób dowiedzieć się, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym. W związku z tym zbycie nieruchomości przez małżonka wpisanego do księgi będzie skuteczne dla nabywcy, który stanie się jej właścicielem. Skutek taki nastąpi pomimo braku zgody drugiego małżonka. 

Małżonek, którego prawa nie są ujawnione w księdze wieczystej, może zapobiec sytuacji opisanej w powyższym przykładzie. Na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, może wystąpić do sądu o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w tej księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Takie sytuacje mogą występować w praktyce dość często.

Przykład:

• Pan Józef otrzymał w spadku mieszkanie, które zgodnie z wolą spadkodawcy weszło w skład majątku wspólnego. Jednakże w księdze wieczystej figuruje jedynie Pan Józef. Żona Pana Józefa może zatem domagać się na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece usunięcia niezgodności między zapisem w księgach a stanem rzeczywistym.

Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody wymaganej do dokonania czynności, albo porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeśli dokonania czynności wymaga dobro rodziny. Istnieje również możliwość zwrócenia się przez jednego z małżonków do sądu, aby ten zdecydował, że na dokonanie czynności wskazanych powyżej zamiast zgody małżonka będzie potrzebne każdorazowo zezwolenie sądu. Sąd może przychylić się do wniosku małżonka, jeśli zachodzą ważne powody. Nawet jednak, jeśli sąd wyda odpowiednie postanowienie, może być ono uchylone w razie zmiany okoliczności.

Zmniejszenie majątku wspólnego wskutek czynności egzekucyjnych 

Wspólny majątek może ulec zmniejszeniu wskutek podejmowanych w stosunku do niego działań egzekucyjnych. Dotyczy to głównie zobowiązań zaciąganych przez jednego małżonka, podczas gdy egzekucja skierowana jest do majątku wspólnego.

Na początku należy zaznaczyć, że za zobowiązania zaciągnięte w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, zawsze odpowiedzialność ponoszą solidarnie oboje małżonkowie, nawet jeśli zobowiązanie zostało zaciągnięte przez jednego z nich. Odpowiadają oni, zatem nie tylko swoimi majątkami osobistymi, ale również majątkiem wspólnym. Chodzi tutaj o zobowiązania zaciągane w sprawach bieżących, dotyczących ubioru, wyżywienia, itp. Jednakże z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności (art. 30 § 2 kro). Względem osób trzecich wyłączenie odpowiedzialności solidarnej jest skuteczne, jeżeli było im wiadome. Zobacz też poradę: Odpowiedzialność solidarna małżonków za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny

W kwestii pozostałych zobowiązań: majątek wspólny może zostać uszczuplony zawsze, kiedy dłużnikami jest oboje małżonków. Jeśli na przykład, małżonkowie razem zaciągną kredyt w banku, wówczas będą odpowiadać za jego spłatę zarówno swoimi majątkami osobistymi, jak również majątkiem wspólnym.

W praktyce najwięcej problemów budzi możliwość egzekucji z majątku wspólnego w razie zaciągnięcia zobowiązania tylko przez jednego małżonka w sprawach, które nie dotyczą zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Małżonek, który zaciągnął zobowiązanie, odpowiada wówczas całym swoim majątkiem osobistym. Z majątku wspólnego egzekucja może być prowadzona tylko wtedy, kiedy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka (art. 41 § 1 kro).

Jeżeli więc małżonek:

1. zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo

2. zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej (np. wynika z czynu zabronionego), 

            wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia jedynie z:

• majątku osobistego dłużnika;

• z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej;

• jeżeli zaś wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa;

• korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. 

Jak zatem widać, pomimo niemożności zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego, ma on możliwość prowadzenia egzekucji do niektórych składników tego majątku (np. pobranego wynagrodzenia za pracę). 

Jeżeli zaś:

1. wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub

2. dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków,

            wierzyciel może żądać zaspokojenia z:

• majątku osobistego dłużnika;

• wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej;

• korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.

Zgodnie z art. 776¹ § 1 kpc: tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim (a więc np. wyrok zaopatrzony w klauzulę wykonalności) jest podstawą do prowadzenia egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, mocą której rozszerzono wspólność majątkową, nie wyłącza prowadzenia egzekucji z tych składników majątku, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby umowy takiej nie zawarto (przepis ten nie wyłącza jednak obrony dłużnika i jego małżonka w drodze powództw przeciw egzekucyjnych, jeżeli umowa majątkowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela).

Jeśli wierzyciel chciałby skierować egzekucję do całego majątku wspólnego małżonków, musi wystąpić do sądu z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika (art. 787 kpc).

Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 787¹ kpc). Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie stanowi przeszkody do nadania klauzuli wykonalności według powyższych przepisów oraz do prowadzenia na podstawie tak powstałego tytułu wykonawczego egzekucji do tych składników, które należałyby do majątku wspólnego, gdyby umowy majątkowej nie zawarto (art. 787² kpc). Przepis niniejszy nie wyłącza obrony małżonków w drodze powództw przeciw egzekucyjnych, jeżeli umowa majątkowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela.

Majątek wspólny może również ulec zmniejszeniu na skutek egzekucji należności publicznoprawnych, czyli w szczególności podatków. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania podatkowe regulują przepisy Ordynacji podatkowej. Zgodnie z art. 29 Ordynacji, w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe, obejmuje majątek osobisty podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka. Skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem: 

• zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;

• zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;

• ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;

• uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami) 

Zespół
e-prawnik.pl