Młodzież w pracy

Okres wakacji sprzyja podejmowaniu przez młodzież zatrudnienia. Dla wielu z młodych ludzi jest to okazja nie tylko do zarobienia pieniędzy, ale także do zdobycia doświadczeń zawodowych czy przeżycia czegoś nowego. Młodzi ludzie, wkraczający na rynek pracy, powinni być przy tym świadomi przysługujących im praw, aby nie dać się łatwo wykorzystać nieuczciwym pracodawcom.

Zasady podejmowania pracy przez uczniów i studentów

Podczas gdy pełnoletni studenci nawiązują stosunek pracy na zasadach ogólnych, a więc tych obowiązujących innych dorosłych pracowników, to podejmowanie aktywności zawodowej przez pracowników młodocianych podlega pewnym ograniczeniom.

Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Zatrudnienie na wskazanych powyżej warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, niezależnie od nazwy zawartej przez strony umowy.

Pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. Odnosi się to więc m.in. do studenta. 

Jednak na zasadach określonych w rozdziale IX Kodeksu pracy zatrudnieniony w ramach stosunku pracy może być też pracownik młodociany, tzn. osoba, która ukończyła 16 lat, a jednocześnie nie przekroczyła 18 lat.

Wolno zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy:

• ukończyli co najmniej gimnazjum, 
• przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu.

Jaką pracę można powierzyć młodocianym?

Pracownik młodociany może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę przy wykonywaniu lekkich prac. 

Taka praca lekka nie może:

• powodować zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego młodocianego, 
• utrudniać młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego. 

Szczegółowy wykaz lekkich prac określa pracodawca, po uzyskaniu zgody lekarza wykonującego zadania służby medycyny pracy. Wykaz ten musi być również zatwierdzony przez właściwego inspektora pracy. Zanim młodociany podejmie pracę, pracodawca ma obowiązek zapoznać go z wykazem prac lekkich.

Na jakiej podstawie można zatrudniać młodocianych?

Praca lekka wykonywana przez oznaczony czas może być świadczona na podstawie:

• umowy o pracę na okres próbny, 
• umowy o pracę na czas określony. 

Umowa o pracę musi określać w szczególności:

• strony umowy,
• rodzaj umowy, 
• datę zawarcia, 
• warunki pracy i płacy, a w szczególności: rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania, wynagrodzenie za pracę z podaniem jego składników, wymiar czasu pracy, termin rozpoczęcia i zakończenia pracy. 

Umowę o pracę zawiera się na piśmie. Jeśli nie została ona zawarta na piśmie, to pracodawca, przed dopuszczeniem pracownika (młodocianego) do pracy, jest obowiązany potwierdzić na piśmie ustalenia co do stron umowy, rodzaju umowy oraz jej warunków.

Umowa o pracę na czas określony może być zawarta w celu:

• zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy – umowa ta rozwiązuje się z chwilą powrotu tego pracownika do pracy, 
• wykonywania pracy o charakterze dorywczym bądź sezonowym 

- jeśli jej zawarcie służy zaspokojeniu rzeczywistego okresowego zapotrzebowania i jest niezbędne w tym zakresie w świetle wszystkich okoliczności zawarcia umowy (w umowie należy określić ten cel czy okoliczności tego przypadku przez zamieszczenie informacji o obiektywnych przyczynach uzasadniających zawarcie takiej umowy). 

Z tym samym pracodawcą nie mogą być zawarte więcej niż 3 umowy o pracę na czas określony. Kolejna (tj. czwarta) zawarta z pracownikiem umowa na czas określony oznacza zatem umowę o pracę na czas nieokreślony. To samo dotyczy ograniczenia czasu trwania takiej bądź takich umów o pracę, które nie mogą trwać dłużej niż 33 miesiące z tym samym pracodawcą.

Umowa na czas określony jest zawierana na wskazany czas (np. na 1 tydzień, 2 tygodnie, 1 miesiąc, 2 miesiące). Określa ona termin, z upływem którego ulega rozwiązaniu. Pracodawca ani pracownik nie mają zatem obowiązku wypowiadania tej umowy. Jeżeli strony umowy (pracownik czy pracodawca) będą chciały wcześniej zakończyć umowę na czas określony, to mogą:

• rozwiązać ją na mocy porozumienia stron, a wiec za zgodą pracownika i pracodawcy, 
• wypowiedzieć ją na podstawie jednostronnego oświadczenia pracodawcy albo pracownika. Umowa o pracę rozwiązuje się wówczas z upływem okresu wypowiedzenia. Długość tego okresu jest uzależniona od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i – w przypadku zatrudnienia do 6 miesięcy – wynosi 2 tygodnie. 

Ponadto, w określonych przypadkach wskazanych w przepisach, zarówno pracownik, jak też pracodawca może rozwiązać umowę o pracę na czas określony bez wypowiedzenia. Pracodawca może w ten sposób zakończyć umowę o pracę z winy pracownika w razie m.in. ciężkiego naruszenia przez niego podstawowych obowiązków pracowniczych (jak np. kradzież mienia pracodawcy, nieusprawiedliwiona nieobecność w pracy, picie alkoholu w pracy). Natomiast pracownik może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika (np. nie wypłacił mu w terminie wynagrodzenia).

Ile czasu pracownik młodociany może pracować?

Przy zatrudnieniu przy pracach lekkich pracodawca ustala wymiar i rozkład czasu pracy młodocianego, uwzględniając tygodniową liczbę godzin nauki, wynikającą z programu nauczania oraz rozkładu zajęć szkolnych. A zatem do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki, niezależnie od tego, czy odbywa się ona w godzinach pracy, czy nie.

W okresie odbywania zajęć szkolnych tygodniowy wymiar czasu pracy młodocianego nie może przekraczać 12 godzin. Z kolei w dniu uczestniczenia w zajęciach szkolnych jego wymiar czasu pracy nie może przekraczać 2 godzin.

Natomiast w okresie wakacji i ferii szkolnych wymiar czasu pracy młodocianego nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu, a w odniesieniu do młodocianego poniżej 16 lat – 6 godzin.

Wskazany wymiar czasu pracy obowiązuje również w przypadku pracy u więcej niż jednego pracodawcy. Można więc wykonywać pracę np. u dwóch pracodawców, pod warunkiem że łączny wymiar czasu pracy nie przekroczy 7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniowo.

Przy nawiązywaniu stosunku pracy pracodawca ma obowiązek uzyskać od pracownika młodocianego oświadczenie o zatrudnieniu albo o niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy.

Ponadto pracownik młodociany nie może świadczyć pracy w godzinach nadliczbowych oraz w porze nocnej. W przypadku młodocianego za porę nocną uznaje się godziny pomiędzy 22.00 a 6.00. Od tej zasady jest wyjątek – dla młodocianego, który nie osiągnął wieku 16 lat lub nie ukończył gimnazjum, przyjmuje się za porę nocną czas pomiędzy godziną 20.00 a 6.00.

Przerwa w pracy młodocianego, obejmująca porę nocną, powinna trwać nieprzerwanie co najmniej 14 godzin.

Poza tym pracownikowi młodocianemu trzeba zapewnić co najmniej 48-godzinny, nieprzerwany odpoczynek, który powinien obejmować niedzielę. Żeby spełnić ten wymóg, młodocianemu należy zapewnić dzień wolny od pracy przypadający w sobotę albo poniedziałek.

Jeśli dobowy wymiar czasu pracy młodocianego jest dłuższy niż 4,5 godziny, to pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą nieprzerwanie 30 minut. Jest ona przy tym wliczana do czasu pracy.

Jakie wynagrodzenie za pracę należy się młodocianemu?

Prawo pracy nie przewiduje żadnych szczególnych regulacji odnośnie wynagradzania pracowników młodocianych zatrudnionych na podstawie umowy na czas określony przy pracach lekkich. Obowiązują przy tym zatem takie same zasady wynagradzania, jakie mają zastosowanie wobec pracowników pełnoletnich.

Przy ustalaniu wynagrodzenia należy uwzględnić rodzaj wykonywanej pracy, kwalifikacje wymagane do jej wykonania, a także ilość oraz jakość świadczonej pracy.

Trzeba wziąć również pod uwagę przepisy dotyczące minimalnego wynagrodzenia za pracę, które stanowi minimalną kwotę wynagrodzenia przysługującą za pracę na pełny etat. Obecnie wynosi ono 2.000 zł brutto.

Nie można zatem pracować nieodpłatnie na podstawie umowy o pracę.

Czy dzieci mogą pracować?

Dzieci, które nie ukończyły 16 lat, mogą wykonywać pracę bądź inne zajęcia zarobkowe wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową.

Ponadto wymagane jest przy tym uzyskanie uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna tego dziecka oraz zezwolenia właściwego inspektora pracy. Zezwolenie takie wydawane jest na podstawie złożonego przez pracodawcę wniosku, do którego trzeba załączyć:

• orzeczenie lekarza stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych, 
• pisemną zgodę przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka na wykonywanie przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych, 
• opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, dotyczącą braku przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy czy innych zajęć zarobkowych, 
• opinię dyrektora szkoły, do której uczęszcza dziecko, dotyczącą możliwości wypełniania przez dziecko tego obowiązku w czasie wykonywania przez nie pracy lub innych zajęć zarobkowych. 

Zatrudnienie przez agencje pracy tymczasowej

Pracownik młodociany może zawrzeć umowę o pracę nie tylko z pracodawcą, lecz również z agencją pracy tymczasowej. W tym drugim wypadku kieruje ona pracownika młodocianego do podmiotu, na rzecz którego będzie świadczył pracę. Podmiot taki nazywany jest pracodawcą użytkownikiem.

Niezależnie od tego, z kim młodociany zawiera umowę o pracę, może wykonywać jedynie pracę lekką.

Agencja pracy tymczasowej może zatrudnić takiego pracownika na podstawie umowy o pracę na czas określony.

Pracodawca użytkownik ma obowiązek uzgodnić z agencją rodzaj pracy, jaką będzie wykonywał młodociany oraz jej warunki. Musi ponadto poinformować agencję o warunkach bhp i wynagrodzeniu przysługującym za wykonywaną pracę. Wynagrodzenie wypłaca wówczas agencja, nie zaś podmiot, na rzecz którego jest świadczona praca.

Umowę o pracę z agencją zawiera się na piśmie. Agencja potwierdza warunki zawartej umowy nie później niż w drugim dniu wykonywania pracy tymczasowej. W umowie powinien być wskazany też pracodawca użytkownik.

Umowa o pracę z agencją pracy tymczasowej rozwiązuje się z upływem ustalonego okresu wykonywania tej pracy. Strony umowy mogą jednak przewidzieć jej wcześniejsze rozwiązanie.

W jakich innych formach można zatrudniać młodocianych?

Poza umową o pracę na czas określony oraz umową o pracę z agencją pracy tymczasowej, młodociany może podjąć pracę na podstawie umów cywilnoprawnych (np. umowy zlecenia czy o dzieło). Przepisy prawa pracy nie zakazują bowiem młodocianym wykonywania pracy na podstawie umów cywilnoprawnych, o ile odpowiada to zgodnemu zamiarowi stron oraz uzasadnione jest charakterem pracy i warunkami jej wykonywania.

Umowa zlecenia i dzieło są umowami regulowanymi przepisami Kodeksu cywilnego (K.c.). Regulacje prawa pracy nie mają więc przy nich zastosowania.

Zasady, na jakich można zawrzeć i wykonywać umowę zlecenia, regulują przepisy art. 734-751 K.c., zaś zasady wykonywania pracy na podstawie umowy o dzieło - art. 627–646 K.c.

Na jakiej podstawie prawnej będzie zatrudnienie decydują zainteresowane strony. Co jednak ważne, do zawarcia umów cywilnoprawnych przez osoby, które nie ukończyły 18 roku życia wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego.

Jaka stawka godzinowa obowiązuje w przypadku umów cywilnoprawnych?

Od początku 2017 r. minimalna stawka godzinowa dla umów cywilnoprawnych wynosi 13 zł. Ma ona jednak zastosowanie jedynie do określonych umów zlecenia (odreślonych w art. 734 Kodeksu cywilnego) oraz umów o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu (art. 750 Kodeksu cywilnego).

Gwarancją otrzymywania minimalnej stawki godzinowej objęte są osoby fizyczne niewykonujące działalności gospodarczej oraz tzw. „samozatrudnieni”.

Obowiązek wypłaty minimalnej stawki godzinowej spoczywa na przedsiębiorcach i innych jednostkach organizacyjnych (m.in. instytucjach publicznych, urzędach administracji rządowej).

Coroczny wzrost wysokości minimalnej stawki godzinowej dla umów cywilnoprawnych jest uzależniony od dynamiki wzrostu minimalnego wynagrodzenia za pracę pracowników.

Zdrowie młodocianych szczególnie chronione

Pracownik młodociany podlega wstępnym badaniom lekarskim przed przyjęciem do pracy oraz badaniom okresowym i kontrolnym w czasie zatrudnienia. Jeśli lekarz orzeknie, iż dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, to pracodawca jest obowiązany zmienić rodzaj pracy bądź – gdy nie ma takiej możliwości – niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.

Pracodawca jest też obowiązany przekazać informacje o ryzyku zawodowym, jakie wiąże się z pracą wykonywaną przez młodocianego, a także o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Taką informację powinnien otrzymać zarówno do pracownik młodociany, jak i jego ustawowy przedstawiciel.

Co w przypadku naruszenia praw młodocianego?

Gdyby zostały naruszone prawa pracownicze pracowników bądź pracowników młodocianych (np. w zakresie niewypłacenia wynagrodzenia w całości lub w terminie, naruszania zakazu pracy w nadgodzinach czy w porze nocnej) jedynym organem uprawnionym do podejmowania interwencji i udzielenia pomocy jest Państwowa Inspekcja Pracy. Do okręgowych inspektoratów pracy można zwrócić się o pomoc osobiście, telefonicznie albo na piśmie. Adresy oraz telefony do okręgowych inspektoratów pracy można znaleźć na stronie www.pip.gov.pl.

Oczywiście można też dochodzić praw pracowniczych przed sądem.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl