Ustawa o centrach usług społecznych

Ustawa o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych (CUS) pozwala na stworzenie miejsca, którego zadaniem będzie koordynacja i integracja usług społecznych na poziomie lokalnym. Zakłada ona umożliwienie samorządom tworzenie centrów, które zapewnią mieszkańcom kompleksową organizację usług społecznych. Dzięki temu usługi społeczne będą szerzej dostępne dla mieszkańców, a samorządy gminne zyskają możliwość trafniejszego i bardziej kompleksowego odpowiadania na rosnące i zmieniające się potrzeby mieszkańców – nie tylko tych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, jak w przypadku pomocy społecznej. Utworzenie centrum będzie możliwością, a nie obowiązkiem gminy. 

Co przewiduje ustawa o centrach usług społecznych?

Paleta usług społecznych zmienia się, bo i odbiorcy tych usług mają różne potrzeby, często wychodzące poza typową pomoc społeczną. Dzięki działalności centrów, usługi społeczne będą mogły być szerzej dostępne dla mieszkańców, a samorządy gminne będą mogły w bardziej kompleksowy odpowiadać potrzeby społeczności lokalnych.

Głównym celem ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych jest ułatwienie gminom świadczenia w sposób skoordynowany różnego rodzaju usług społecznych oraz poprawa skuteczności udzielania usług społecznych skierowanych dla ogółu mieszkańców gminy. Nowe przepisy umożliwiają tworzenie przez samorządy centrów, które zapewnią mieszkańcom kompleksową organizację usług społecznych, m.in. działań z zakresu polityki prorodzinnej, wspierania rodziny, systemu pieczy zastępczej, promocji i ochrony zdrowia, wspierania osób niepełnosprawnych, edukacji publicznej, przeciwdziałania bezrobociu i kultury. Centra usług społecznych mają być nową jednostką organizacyjną gminy, a zarazem nową instytucją lokalnej polityki społecznej, służącą rozwojowi i integracji usług społecznych organizowanych i świadczonych na poziomie lokalnym. Ich utworzenie będzie możliwością, a nie obowiązkiem samorządów. Gminy będą mogły je otworzyć, przekształcając ośrodek pomocy społecznej w centrum usług społecznych. Wówczas centrum będzie ono funkcjonowało na obszarze jednej gminy, przejmując obecne zadania ośrodka pomocy społecznej. Drugi tryb utworzenia centrum zakłada, że porozumieją się w tej sprawie władze dwóch lub większej liczby gmin. Wówczas centrum będzie funkcjonowało obok gminnych ośrodków pomocy społecznej, współpracując z nimi. Z usług nowej instytucji będą mogli korzystać wszyscy zainteresowani mieszkańcy. Na podstawie zgłaszanych przez nich potrzeb w centrach będą tworzone indywidualne plany usług społecznych – spersonalizowane pakiety usług na okres od 3 do 12 miesięcy. Będą tam też prowadzone działania adresowane do całych społeczności lokalnych, ukierunkowane m.in. na integrację mieszkańców.

Ustawa tworzy zatem konkretne, a zarazem elastyczne ramy prawne, umożliwiające powstawanie centrów usług społecznych, za pomocą których gminy będą mogły w sposób skoordynowany i efektywny udzielać usług społecznych odpowiadających na potrzeby mieszkańców. Działaniom tym ma sprzyjać przewidziana w ustawie możliwość utworzenia przez gminę wyspecjalizowanej jednostki budżetowej gminy – centrum usług społecznych. Należy podkreślić, że ustawa stwarza gminom możliwość utworzenia centrum usług społecznych, nie nakłada natomiast na nie takiego obowiązku. Decyzja o utworzeniu w gminie centrum usług społecznych będzie zatem samodzielną decyzją gminy.

Przewidziane w ustawie rozwiązania dotyczące tworzenia centrum usług społecznych dostosowane są do potrzeb różnych gmin (małych, średnich i dużych). Centra usług społecznych będą mogły być tworzone przez samorządy gminne:

• przez przekształcenie ośrodka pomocy społecznej w centrum usług społecznych – wówczas centrum przejmie obecne zadania ośrodka pomocy społecznej;
• na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy gminami, dla dwóch lub większej liczby gmin – centrum takie będzie funkcjonowało obok istniejących w gminach (stronach porozumienia) gminnych ośrodków pomocy społecznej.

W przypadku miast mających powyżej 100 tysięcy mieszkańców, ustawa przewiduje możliwość wyboru jednego z wariantów, tj. utworzenie centrum przez przekształcenie ośrodka pomocy społecznej albo utworzenie centrum jako nowej jednostki, odrębnej od funkcjonującego nadal w mieście ośrodka pomocy społecznej.

Ustawa szczegółowo reguluje strukturę organizacyjną centrum usług społecznych, co ma zapewnić właściwą realizację przekazywanych przez gminę do centrum różnych usług społecznych. Do zadań centrum należeć będzie m.in.:

1. zaspokajanie potrzeb wspólnoty samorządowej w zakresie usług społecznych przekazanych do realizacji centrum, w tym określonych w programie usług społecznych;
2. prowadzenie rozeznania potrzeb i potencjału wspólnoty samorządowej w zakresie usług społecznych;
3. opracowywanie diagnozy potrzeb i potencjału wspólnoty samorządowej w zakresie usług społecznych;
4. realizowanie programu usług społecznych, w tym kwalifikowanie osób zainteresowanych do korzystania z usług społecznych określonych w programie usług społecznych oraz opracowywanie i monitorowanie realizacji indywidualnych planów usług społecznych;
5. podejmowanie działań na rzecz integracji i wspierania rozwoju wspólnoty samorządowej z wykorzystaniem potencjału tej wspólnoty, w tym organizowanie działań samopomocowych, wolontaryjnych i sąsiedzkich stanowiących uzupełnienie usług społecznych;
6. opracowywanie standardów jakości usług społecznych określonych w programie usług społecznych, w przypadku braku określenia tych standardów w obowiązujących przepisach, oraz ich wdrażanie;
7. podejmowanie działań na rzecz rozwoju i koordynacji usług społecznych, w tym przez nawiązywanie współpracy m.in. z organami administracji publicznej i organizacjami pozarządowymi.

Nowe przepisy przewidują możliwość realizacji przez centrum zarówno usług społecznych uregulowanych szczegółowo w obowiązujących aktach prawnych, jak i usług społecznych, które zostaną określone w przyjmowanych uchwałami rad gmin programach usług społecznych.

Programy usług społecznych będą mogły być kierowane do ogółu mieszkańców gminy lub do określonych grup społecznych i będą mogły obejmować usługi społeczne z różnych obszarów. Regulacje dotyczące programów usług społecznych dają dość dużą swobodę gminom w zakresie budowania profilu usług oraz grup mieszkańców objętych programami. Taka elastyczność pozwoli gminom na dostosowanie treści uchwalanych programów nie tylko do potrzeb mieszkańców gminy, ale również do możliwości finansowych gmin.

W ustawie wprowadzono szereg rozwiązań mających na celu uproszczenie procedury udzielania usług społecznych wynikających z programów usług społecznych. Jednocześnie zabezpieczono prawa osób, które nie zostaną zakwalifikowane do uzyskania usług społecznych określonych w programie usług społecznych. Ww. osoby otrzymają decyzję administracyjną, od której będzie im przysługiwać odwołanie.

Nowe przepisy przewidują również możliwość zastosowania przez centrum usług społecznych trybu udzielania usług społecznych w oparciu o indywidualny plan usług społecznych. Indywidualny plan usług społecznych będzie stosowany w sytuacji konieczności koordynacji wielu usług społecznych udzielanych osobie zainteresowanej w dłuższym okresie czasu. Indywidualny plan usług społecznych będzie opracowywany przez koordynatora indywidualnych planów usług społecznych i przez niego monitorowany.

Ustawa zawiera ponadto szczegółowe regulacje dotyczące wymogów, jakie powinna spełniać kadra pracownicza zatrudniona w centrum. W stosunku do osób, które będą zatrudnione jako dyrektor, organizator usług społecznych, koordynator indywidualnych planów usług społecznych oraz organizator społeczności lokalnej, ustawa określa szczegółowe wymagania w zakresie wykształcenia i posiadanego doświadczenia.

Nowe przepisy zakładają, że wykonawcami usług społecznych określonych w programach usług społecznych (czyli podmiotami bezpośrednio wykonującymi usługi społeczne wynikające z programów usług społecznych dla osób zakwalifikowanych przez centrum) będą zarówno jednostki publiczne (samorządowe), jak i niepubliczne (organizacje pozarządowe, podmioty ekonomii społecznej, przedsiębiorcy).

Zawarte w ustawie liczne przepisy zmieniające mają na celu dostosowanie przepisów obowiązujących ustaw do ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych w sposób umożliwiający jej funkcjonowanie w obowiązującym systemie prawnym.

Zaznaczyć należy, że ustawa wprowadza zmiany m.in. w ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, rozszerzając katalog przychodów zwolnionych spod opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych o wartość nieodpłatnych lub częściowo odpłatnych usług społecznych, udzielonych danej osobie na podstawie programu usług społecznych.

Przewidziane w ustawie przepisy przejściowe wyłączają stosowanie w okresie przejściowym niektórych wymogów przewidzianych w ustawie (np. wymogu ukończenia przez kadrę centrum usług społecznych odpowiednich szkoleń).

Zgodnie z ustawą, Rada Ministrów będzie miała obowiązek przedkładania Sejmowi i Senatowi, raz na 3 lata, informacji o realizacji ustawy.

Konkurs z budżetem na 40 mln zł

Jeszcze w tym roku Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zamierza ogłosić konkurs, którego głównym celem będzie przeprowadzenie pilotażu rozwiązań przewidzianych w ustawie o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych.

Celem jest wypracowanie i przetestowanie funkcjonowania 15 modelowych rozwiązań w zakresie integracji i rozwoju usług społecznych adresowanych do ogółu mieszkańców, dostosowanych do specyfiki określonych typów gmin, przy wykorzystaniu centrum usług społecznych jako nowej jednostki organizacyjnej. Konkurs zostanie ogłoszony  w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020, a jego budżet wyniesie 40 mln zł.

Ogromny rozwój programów prospołecznych

Skuteczna polityka zmienia się dostosowując się do społecznych potrzeb. – Niespotykany do tej pory rozwój programów prorodzinnych, że wymienię chociażby Rodzinę 500+ - teraz już na każde dziecko -  czy wyprawkę szkolną z programem „Dobry Start”, ale też rekordowy rozwój sieci placówek Senior+ i rozwój usług opiekuńczych z nowym programem „Opieka 75+”  - to tylko przykłady z niektórych działań realizowanych w ostatnich latach na poziomie lokalnym – powiedział wiceminister Kazimierz Kuberski.

Ich skuteczność zauważalna jest już teraz. Dzięki programom społecznym coraz mniej rodzin z dziećmi korzysta z pomocy społecznej. W tej grupie odnotowany został w 2018 r., w porównaniu do 2015 roku, spadek o 32 proc., czyli prawie o jedną trzecią.

Uroczystość podpisania ustawy o centrach usług społecznych

Prezydent RP podpisał ustawę o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych 23 sierpnia br. W uroczystości wzięli udział m.in.: Halina Szymańska, Szef Kancelarii Prezydenta RP, Krzysztof Szczerski, Szef Gabintu Prezydenta RP, Adam Kwiatkowski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP oraz Doradcy Prezydenta RP, w tym prof. Marek Rymsza, który koordynował prace nad projektem w KPRP. Obecni byli też: Jerzy Kwieciński, Minister Inwestycji i Rozwoju oraz Kazimierz Kuberski, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Ponadto, wśród zaproszonych gości znaleźli się samorządowcy, przedstawiciele służb społecznych, członkowie Narodowej Rady Rozwoju i eksperci zaangażowani w prace nad projektem na każdym ich etapie.

– "Wierzę, że powstała dobra ustawa, która powoduje, że nasze państwo staje się państwem coraz nowocześniejszym" – mówił Andrzej Duda podczas uroczystości w Pałacu Prezydenckim, zapowiadając, że również w Kancelarii Prezydenta zostaną przygotowane materiały szkoleniowe, które będą pomagały w budowaniu centrów usług społecznych.

Kazimierz Kuberski, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zauważył, że choć w Polsce jest coraz mniejsze zapotrzebowanie na pomoc społeczną, to rośnie konieczność znajdywania rozwiązań w obszarze polityki społecznej. – "Zaproponowana przez Pana Prezydenta ustawa i rozwiązania w niej zaproponowane są bardzo dobrym punktem wyjścia do reagowania na nowe potrzeby społeczne" – zaznaczył. 

– "Z inicjatywy prezydenta RO Andrzeja Dudy ustawa o centrach usług społecznych wychodzi naprzeciw postulatom, jakie stawiały od dłuższego czasu także jednostki samorządu terytorialnego. To dobrze, że nowe przepisy dają im przy tym możliwość wyboru formy organizacji usług społecznych. Razem czy osobno nie jest bowiem najważniejszą kwestią. Na końcu zawsze liczy się człowiek" – powiedział wiceminister Kazimierz Kuberski.

Prezydent Tomaszowa Mazowieckiego Marcin Witko oznajmił natomiast, że w jego mieście już od kilku miesięcy działa centrum usług społecznych – dzięki temu mieszkańcy mogą m.in. nieodpłatnie wypożyczyć sprzęt rehabilitacyjny. – "Ta ustawa pozwala, by jeszcze lepiej usłyszeć głos Polaków" – podkreślił samorządowiec.

Prezydencka inicjatywa ustawodawcza została przygotowana przez Kancelarię Prezydenta RP i ekspertów z Narodowej Rady Rozwoju. Jej założenia, a następnie propozycje konkretnych przepisów konsultowano z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, innymi ministerstwami, przedstawicielami organizacji samorządowych, ekspertami ze świata nauki, organizacji pozarządowych i organizacji reprezentujących służby społeczne oraz członkami Rady Pomocy Społecznej, Rady Dialogu Społecznego. Uwagi do projektu przedstawiła także Rada Działalności Pożytku Publicznego. Na etapie prac legislacyjnych w Sejmie projekt ustawy został pozytywnie zaopiniowany przez rząd.

Rozwiązania zawarte w ustawie o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych są odpowiedzią na potrzeby i wyzwania społeczne związane z rozwojem i integracją usług społecznych na poziomie lokalnym.

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Ustawa wejdzie w życie 1 stycznia 2020 roku.

• Prezydencki projekt ustawy o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych
• Minister Mucha: Centrum Usług Społecznych ma odpowiadać na potrzeby mieszkańców 

A.J.
Zespół e-prawnik.pl