*Praca powyżej 12 godzin

Odpowiedź prawnika: *Praca powyżej 12 godzin

Czas pracy pracowników kolei zatrudnionych w charakterze maszynistów regulują przepisy Kodeksu pracy, z wyjątkiem pracowników wykonujących interoperacyjne usługi transgraniczne. Czas pracy tej grupy pracowników kolei regulują przepisy ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (Dz. U z 2007 r. Nr 16, poz. 94, ze zm. - art. 25u ust. 1).

Zgodnie z art. 135 § 1 Kodeksu pracy, k.p.  jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy.  Tytułem krótkiego komentarza wskazujemy, że ogólny system równoważnego czasu pracy może być stosowany w szerokim zakresie, bo przepis wymaga jedynie, by jego wprowadzenie było uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. O tym, czy w konkretnej sytuacji rodzaj pracy lub jej organizacja uzasadniają wprowadzenie równoważnego czasu pracy, będą decydować strony układu zbiorowego pracy lub pracodawca i zakładowa organizacja związkowa albo sam pracodawca, jako podmioty ustanawiające regulamin pracy, albo sam pracodawca wydający ogłoszenie, o którym stanowi art. 150 par. 1 k.p. Swoboda oceny nie może tu oznaczać jej dowolności, rodzaj pracy bowiem lub jej organizacja muszą stanowić obiektywną i względnie trwałą przesłankę potrzeby stosowania równoważnego czasu pracy.

W ramach systemu równoważnego czasu pracy, można wyróżnić następujące jego rodzaje: 

1. Klasyczny - dopuszczający możliwość przedłużenia pracownikowi dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym jednego miesiąca. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony do 3 miesięcy, w drodze konsultacji pracodawcy z organizacjami związkowymi w trybie art. 30 par. 5 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.jedn.: Dz. U. 2001 r. Nr 79 poz. 854). Ponownie wypada wskazać, że normując równoważny czas pracy, ustawodawca posłużył się zwrotami niedookreślonymi. Trudne  jest wypełnienie treścią klauzuli generalnej szczególnie uzasadnionych przypadków. I znów wypada wskazać, że o tym, czy zachodzą te przypadki, czy też nie, decydują podmioty ustanawiające wydłużony okres rozliczeniowy, przy czym powinny kierować się dodatkowymi przesłankami niż te, które same w sobie przemawiają za wprowadzeniem równoważnego czasu pracy. Te szczególnie uzasadnione przypadki mogą wynikać np. z wymagań technicznych lub organizacyjnych procesu pracy. 

2. Przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych (art. 135 par. 3 k.p.), jest dopuszczalne przedłużenie pracownikowi dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym, który może zostać przedłużony nie więcej niż do czterech miesięcy, w drodze konsultacji pracodawcy z organizacjami związkowymi w trybie art. 30 par. 5 ustawy o związkach zawodowych, 

3. Przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy, jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym jednego miesiąca. Przy czym należy podkreślić, że bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, pracownikowi przysługuje odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku przewidzianego w art. 133 k.p. (art. 136 k.p.). Chodzi tu o jednorodne rodzaje czynności, które nie mogą być w zasadzie łączone z innymi zadaniami pracowniczymi polegającymi na usuwaniu awarii, naprawie maszyn lub urządzeń, ważeniu, liczeniu, mierzeniu, przeprowadzaniu prób lub analiz laboratoryjnych itp. Nie wyłącza to oczywiście obowiązku dokonywania innych czynności niż bezpośredni dozór urządzeń, które są jednak z nim związane, polegających np. na dokonaniu drobnej naprawy, wyłączeniu aparatury w razie stwierdzenia jej awarii, zawiadomieniu w takiej sytuacji odpowiednich służb, zwłaszcza służby remontowej. W takim wypadku uzasadnieniem dla przedłużenia dobowej normy czasu pracy do 16 godzin jest mniejsze niż zazwyczaj obciążenie pracownika wykonywaną przez niego pracą. W systemie tym nie jest możliwe zapewnienie w każdej dobie 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, natomiast możliwe i obowiązkowe jest zapewnienie nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego. Ze względu jednak na charakter pracy maszynisty, nie można przyjąć aby możliwe było przedłużenie czasu pracy ponad 12 godzin w powyższym trybie – maszynista nie wykonuje bowiem zasadniczo dozoru a jedynie pomocniczo obsługuje pojazdu – przyjmujemy, że sytuacja jest odwrotna – ewentualny dozór mienia (np. lokomotywy) ma charakter jedynie incydentalny. W sytuacji konieczności dozoru nad lokomotywą, w naszej ocenie możemy mówić jedynie o pracy w nadgodzinach.

4. Pracownicy zatrudnieni przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracownicy zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych, mogą mieć przedłużony dobowy wymiar czasu pracy do 24 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca (art. 137 k.p.). Natomiast w szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony nie więcej niż do 3 miesięcy, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych - nie więcej niż do 4 miesięcy, przy czym przedłużenie okresu rozliczeniowego następuje w drodze konsultacji pracodawcy z organizacjami związkowymi w trybie art. 30 par. 5 ustawy o związkach zawodowych. Bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, pracownikowi przysługuje odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku przewidzianego w art. 133 kodeksu pracy. Przepis ten dotyczy ściśle określonej grupy pracowników a więc nie może mieć zastosowania do maszynistów.

Powyższe ustalenia wskazują, że w opisanym wypadku nie ma zasadniczo możliwości przedłużenia czasu pracy ponad wymiar 12 godzin, wobec powyższego należy rozważyć zastosowanie nadgodzin. Zgodnie z art. 151 § 1 k.p.  praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:  

1) konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,  

2) szczególnych potrzeb pracodawcy.  

W systemie równoważnego czasu pracy (art. 129 z ind. 4 k.p.), pracą w godzinach nadliczbowych jest praca ponad normę dobową wynikającą z harmonogramu pracy, a także praca w czasie przekraczającym przeciętną normę tygodniową.

Ochronę mienia jako przesłanka zastosowania godzin nadliczbowych należy rozumieć w kontekście sytuacji kryzysowych wymienionych w tym punkcie. Nie możemy mieć wobec tego do czynienia z sytuacją normalną, zaplanowana przez pracodawcę.  Natomiast szczególne potrzeby pracodawcy oznaczają okoliczności, których z góry nie można przewidzieć, wyjątkowe. Okoliczności stanowiące szczególne potrzeby pracodawcy ustala samodzielnie pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu. Chodzi o obiektywne warunki pracy, wyłączające możliwość wykonania zadań planowych w ustawowym czasie pracy (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 października 1978 roku, sygn. I PRN 91/78). Praca ponadwymiarowa nie powinna być zlecana w celu wykonywania normalnych, planowych zadań, jak również nie powinna być stałym elementem organizacji pracy stosowanym w skutek wadliwej organizacji pracy dla wyrównania strat czasu nieprzepracowanego spowodowanych ponadprzeciętną absencją chorobową, brakami w zatrudnieniu itp. Te niewątpliwie słuszne konstatacje należałoby jednak uzupełnić o stwierdzenie, że szczególne potrzeby pracodawcy zachodzą także wówczas, gdy do realizacji normalnych zadań pracodawcy konieczne jest ponadwymiarowe zatrudnienie pracownika, pod warunkiem, że nie będzie to dotyczyło w sposób względnie stały konkretnej osoby. Co do zasady jednak nie powinno budzić wątpliwości, że ocena, czy zachodzą te szczególne potrzeby pracodawcy, powinna należeć właśnie do podmiotu zatrudniającego. Należy więc dopuścić możliwość zlecenia pracy w godzinach ponadwymiarowych maszyniści, w celu dozoru nad lokomotywa jeżeli ma to charakter incydentalny, wyjątkowy. Podobnie w sytuacji wystąpienia nagłego zakłócenia ruchu – przy czym ponownie należy podkreślić, praca ponadwymiarowa nie może być czymś stałym, normalnym w czasie pracy maszynisty. Pracodawca winien tak organizować prace aby była ona świadczona podstawowym wymiarze. Nieprawidłowości ze strony pracodawcy w tym zakresie mogą stanowić o dopuszczenia się wykroczenia przeciwko prawom pracowniczym (art. 281 pkt 5 k.p.).