Jak konsument będzie mógł się bronić przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi przedsiębiorców?

13.5.2007

Czego dotyczy projekt?

Rada Ministrów skierowała do Sejmu projekt ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, przedłożony przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Ochrona konsumentów, zapewnienie im realnych możliwości dochodzenia swych praw oraz zwalczanie i zapobieganie nieuczciwym praktykom to najważniejsze cele projektu ustawy. Proponowana regulacja ma funkcjonować równolegle w systemie prawnym obok obowiązującej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Oba te akty prawne normują niejednokrotnie zbliżony zakres przedmiotowy i jednocześnie zawierają analogiczny katalog sankcji wiążących się z dopuszczeniem się określonych w nich działań, jednak różnią się położeniem „środka ciężkości” w zakresie grupy podmiotów będących beneficjentami zawartych w nich regulacji. W przypadku ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji punkt ten znajduje się po stronie konkurujących na rynku przedsiębiorców, tylko pośrednio służąc ochronie interesów konsumentów, natomiast w przypadku omawianego projektu ustawy - po stronie konsumentów, tylko pośrednio służąc przedsiębiorcom.

Projekt dostosowuje polskie prawo do przepisów obowiązujących w Unii Europejskiej. Ma mianowicie na celu implementację dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE, 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych”) do polskiego porządku prawnego.

Projekt ustawy reguluje nieuczciwe praktyki rynkowe w działalności gospodarczej i zawodowej. Przedmiotem ochrony mają być gospodarcze (ekonomiczne) interesy konsumentów.

Projekt ustawy zmierza do zagwarantowania tych praw konsumenckich, które są narażone na uszczerbek wskutek praktyk rynkowych pozostających w bezpośrednim związku z oddziaływaniem na decyzję konsumenta co do transakcji gospodarczej. Ochrona praw podmiotowych konsumentów zagwarantowana jest już przez istniejące w prawie polskim instrumenty prawne.

Ponadto celem projektu ustawy jest nie tylko zwalczanie, ale również zapobieganie stosowaniu nieuczciwych praktyk rynkowych i dlatego już samo zagrożenie interesu konsumenta albo interesu publicznego uzasadnia powstanie roszczenia przede wszystkim o zaniechanie niedozwolonych działań.

Jakie praktyki rynkowe mają być zakazane?

Zgodnie z proponowanymi przepisami, za nieuczciwą praktykę rynkową będzie uznane każde nierzetelne działanie przedsiębiorcy, które wprowadza konsumenta w błąd i utrudnia swobodę dokonywanych przez niego wyborów. Będo to takie zachowania, które ograniczają podjęcie świadomej decyzji dotyczącej nabycia produktu lub usługi. Do tej grupy praktyk zaliczono m.in.: rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji lub ich zatajenie, przekazanie ważnych informacji w sposób niejasny bądź wieloznaczny oraz wprowadzenie w błąd.

Projektowana ustawa zawiera przykładowy katalog nieuczciwych praktyk rynkowych. Są to w szczególności praktyki rynkowe wprowadzające w błąd, prowadzenie lub organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym oraz stosowanie sprzecznych z prawem kodeksów dobrych praktyk. Do nieuczciwych praktyk, zgodnie z przepisami projektowanej ustawy, należeć mają także tzw. agresywne praktyki rynkowe. Zaliczać się doń będzie stosowanie m.in. przymusu psychicznego wpływającego na wybory dokonywane przez konsumentów, np. stosowanie perswazyjnego przymusu wykorzystującego słabość drugiej strony, a szczególnie używanie groźby przymusu fizycznego lub psychicznego.

Wszystkie praktyki rynkowe uznane za nieuczciwe będą zakazane. Za ich stosowanie może grozić kara grzywny lub więzienia.

Jak będzie oceniana dana praktyka rynkowa?

Wedle proponowanych przepisów praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębiorców wobec konsumentów jest nieuczciwa, jeżeli jest sprzeczna z wymogami dobrych obyczajów w obrocie konsumenckim i w istotny sposób zniekształca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu. Projekt określa zatem dwie przesłanki, których łączne spełnienie pozwala na zakwalifikowanie praktyki przedsiębiorcy jako nieuczciwej:

sprzeczność z dobrymi obyczajami,
praktyka musi w istotny sposób zakłócać (lub może zakłócać) zachowanie rynkowe (gospodarcze) przeciętnego konsumenta (do którego jest kierowana bądź który jest jej odbiorcą) w odniesieniu do towarów lub usług.

Nowością ma być więc włączenie przepisów dotyczących tzw. przeciętnego konsumenta i szczególnej grupy konsumentów. Będzie to miało istotne znaczenie dla sądów orzekających w sprawach niewłaściwych praktyk i dokonanych pod ich wpływem złych wyborów.

Ocena charakteru praktyki będzie dokonywana z punktu widzenia przeciętnego konsumenta. Test przeciętego konsumenta ma stanowić zasadniczy punkt odniesienia do oceny danej praktyki rynkowej. Pojęcie to oparte jest na dorobku orzeczniczym Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, według którego przeciętny konsument jest na tyle dobrze poinformowany, na ile można tego racjonalnie oczekiwać, oraz który jest racjonalnie spostrzegawczy i ostrożny.

Jeżeli natomiast praktyki rynkowe są kierowane do szczególnej grupy konsumentów, podatnej na tę praktykę ze względu na szczególne cechy, takie jak przykładowo niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa lub wiek, wówczas ocena praktyki dokonywana będzie z punktu widzenia przeciętnego uczestnika tej grupy. Chodzi o sytuacje, gdy praktyki rynkowe adresowane są do grupy konsumentów, podatnych na takie działania ze względu na pewne indywidualne cechy, takie jak: niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa oraz wiek. Przykładem takiej szczególnej grupy konsumentów będą dzieci, osoby starsze czy osoby niepełnosprawne.

Czego konsument będzie mógł żądać w przypadku zastosowania nieuczciwej praktyki rynkowej?

Projekt ustawy, dążąc do zapewnienia podmiotom podlegającym ochronie możliwości skutecznego egzekwowania swoich praw, przyznaje legitymację do występowania z indywidualnymi roszczeniami z tytułu nieuczciwych praktyk rynkowych w pierwszej kolejności konsumentowi. Jemu również, jako głównemu podmiotowi ochrony, przyznaje najszerszy katalog roszczeń. Konsument, w przypadku zastosowania nieuczciwej praktyki rynkowej, będzie mógł zatem żądać:

zaniechania tej praktyki,
usunięcia skutków tej praktyki,
złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie,
naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu,
zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów.

Ponadto legitymację czynną projekt przyznaje również:

Rzecznikowi Praw Obywatelskich,
Rzecznikowi Ubezpieczonych,
krajowej lub regionalnej organizacji, której celem statutowym jest ochrona interesów konsumentów,
powiatowemu (miejskiemu) rzecznikowi konsumentów.

Podmioty te mają jednak ograniczony katalog roszczeń.

Mając na uwadze interes konsumenta, zaproponowano zasadę, że przedsiębiorca, który wprowadził konsumenta w błąd, będzie musiał udowodnić, iż podawana przez niego informacja jest prawdziwa. Jeśli więc przykładowo przedsiębiorca posługuje się oznaczeniem wywołującym zaufanie konsumentów, powinien to potwierdzić okazując np. certyfikat lub atest wydany przez podmiot do tego uprawniony. Z kolei w sytuacji, w której przedsiębiorca reklamuje produkt wraz z ceną sprzedaży, powinien posiadać dokumentację potwierdzającą, że produkt jest rzeczywiście zbywany przez niego po cenie, o której mowa w reklamie.

Termin przedawnienia roszczeń konsumentów będzie upływał po 3 latach.

Kto ma przeciwdziałać nieuczciwym praktykom rynkowym?

Przewidziano, iż instytucją uprawnioną do przeciwdziałania nieuczciwym praktykom rynkowym pozostanie Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Podstawa prawna:

Rządowy projekt ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (sejmowy druk nr 1682);
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 r., Nr 152, poz. 1503, ze zm.)