Kto może złożyć wniosek o naprawienie szkody w postępowaniu karnym?

Wniosek o orzeczenie środka karnego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody (art. 46 § 1 k.k. w zw. z art. 39 pkt 5 k.k.) mogą złożyć: pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 1 - 4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi pokrzywdzonego, a w wypadku śmierci pokrzywdzonego (art. 52 § 1 k.p.k.) osoby najbliższe dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art. 446 § 1 i 3 k.c. oraz w art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c.

SN zauważył, że przedmiotem wątpliwości Sądu Okręgowego nie jest zakres pojęcia "szkoda" (czy obejmuje ono jedynie szkodę majątkową, czy także niemajątkową), ale to czyjej szkody dotyczy. Zależne jest to od prawidłowego ustalenia kręgu podmiotów uprawnionych do dochodzenia obowiązku jej naprawienia w tym trybie - a więc podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku, o którym mowa w art. 46 § 1 k.

k. W tym natomiast zakresie SN odesłał do wyroku z dnia 17 maja 2000 r., sygn. akt V KKN 145/2000 (OSNKW 2000, z. 8, poz. 64), w którym wskazano, że w sytuacji, gdy pokrzywdzony przestępstwem zmarł, wniosek, o którym mowa w tym przepisie, może złożyć "inna osoba uprawniona", czyli działająca jako strona zastępcza albo strona nowa, osoba najbliższa dla pokrzywdzonego (art. 52 § 1 in principio k.p.k.) albo też - w razie jej braku albo nieujawnienia - prokurator (art. 52 § 1 in fine k.p.k.). SN zwrócił jednak uwagę, iż obecnie - na podstawie art. 49a k.p.k. - prokurator stał się równorzędnym z pokrzywdzonym i "inną osobą uprawnioną", bez potrzeby odwoływania się do art. 52 § 1 k.p.k.

Jednak - pisze dalej SN - przepis art. 52 § 1 k.p.k. stanowi tylko, że podmioty w nim wymienione mogą wykonywać jedynie te prawa (uprawnienia) procesowe, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu, gdyby żył. Czynią to więc zamiast pokrzywdzonego. Natomiast krąg pokrzywdzonych (art. 49 § 1 k.p.k.) nadal wyznaczany jest tylko przez zespół znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych.

Ustalając krąg "innych uprawnionych osób" określony w art. 46 § 1 k.k., w pierwszej kolejności wg SN należy odwołać się do uzasadnienia rządowego projektu Kodeksu karnego, z którego wynika, że instytucja środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody została pomyślana jako materialnoprawny i skuteczniejszy sposób zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego, jako inna droga realizacji roszczeń (choć w nieco innym zakresie), które mogą być dochodzone w ramach procesu adhezyjnego. Krąg określonych w art. 46 § 1 k.k. podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o orzeczenie środka karnego naprawienia szkody jest jednoznacznie określony. W pierwszej kolejności uprawnionymi do złożenia wniosku są: pokrzywdzony oraz podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 1-4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi (art. 51 § 1 - 3 k.p.k.) - są to jednocześnie osoby uprawnione do wytoczenia powództwa cywilnego w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.).

Jeżeli pokrzywdzony (art. 49 k.p.k.) zmarł, to wniosek taki mogą złożyć, jako strona zastępcza albo strona nowa, osoby najbliższe pokrzywdzonemu (art. 115 § 11 k.k.), wykonujące tylko prawa (uprawnienia) procesowe, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu, gdyby żył (art. 52 § 1 k.p.k.). Wniosek taki, wynikający z posiadania własnych praw, w razie śmierci poszkodowanego czynem niedozwolonym - przestępstwem (art. 415 i nast. k.c.), mogą złożyć osoby najbliższe określone w art. 446 § 1 k.c. (koszty leczenia i pogrzebu zmarłego temu najbliższemu, który je poniósł) i w art. 446 § 3 k.c. (stosowne odszkodowanie najbliższym członkom rodziny zmarłego, jeżeli na skutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej) - są to jednocześnie osoby uprawnione, jako strona, także nowa albo zastępcza, do wytoczenia powództwa cywilnego w postępowaniu karnym o przysługujące im, a nie bezpośrednio pokrzywdzonemu przestępstwem (art. 49 § 1 k.p.k.), roszczenia (art. 63 § 1 i 2 k.p.k.).

Zatem "inna osoba uprawniona", będąca "osobą najbliższą" dla pokrzywdzonego (art. 52 § 1 k.p.k.), działająca jako strona zastępcza albo strona nowa, może dochodzić w ramach obowiązku naprawienia szkody (art. 39 pkt 5 k.k.) tych roszczeń, które jej bezpośrednio przysługują, a wynikają z tytułu czynu niedozwolonego, którego następstwem jest śmierć poszkodowanego-pokrzywdzonego przestępstwem (art. 446 § 1 i 3 k.c. - w przyszłości także art. 446 § 4 k.c., w którym stwierdza się, że sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę).

Odnosząc się natomiast do kwestii przedstawionej w pytaniu drugim, SN stwierdził, że obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego nie przewidują dla poszkodowanego zadośćuczynienia za poniesioną przezeń śmierć. To z kolei sprawia, że kwestia prawnej sukcesji po nim osób mu najbliższych (niezależnie od spełnienia pozostałych przesłanek wskazanych w art. 445 § 3 k.c.) nie aktualizuje się w niniejszej sprawie do czasu, gdy zacznie obowiązywać nowy przepis art. 446 § 4 k.c. Pamiętać więc trzeba, że wśród przepisów prawa cywilnego wyłączonych przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 in fine k.k.) ustawodawca nie wymienił art. 445 § 3 k.c., ale także to, że przepis art. 446 § 4 k.c. jeszcze nie obowiązuje.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2008 r., sygn. akt I KZP 6/08