Kto może złożyć wniosek o naprawienie szkody w postępowaniu karnym?
Oskarżyciel publiczny i pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego w apelacji od wyroku sądu rejonowego zarzucili orzeczeniu obrazę prawa materialnego - art. 46 § 1 k.k. przez nieorzeczenie wobec oskarżonego obowiązku naprawienia szkody, pomimo złożenia wniosków przez osoby najbliższe, działające na podstawie art. 52 k.p.k. w charakterze oskarżycieli posiłkowych. Sąd odwoławczy powziął przy rozpoznawaniu apelacji wątpliwości, które przedstawił Sądowi Najwyższemu. Dnia 28 kwietnia 2008 r. Sąd Najwyższy Izba Karna po rozpoznaniu, przekazanych na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w T., postanowieniem z dnia 25 stycznia 2008 r., sygn. akt II Ka 548/07, zagadnień prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy: "1. Czy szkoda, o której mowa w art. 46 § 1 k.k. obejmuje wyłącznie krzywdę osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem (ofiary) czy również krzywdę osób jej najbliższych doznaną w związku z jej śmiercią jako następstwem przestępstwa; 2. W przypadku uznania, że do uzyskania zadośćuczynienia uprawniona jest jedynie ofiara przestępstwa, czy roszczenie to przechodzi na osoby najbliższe (strony zastępcze - art. 52 § 1 k.p.k.) niezależnie od ograniczeń z art. 445 § 3 k.c.?" postanowił odmówić podjęcia uchwały. Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że
Wniosek o orzeczenie środka karnego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody (art. 46 § 1 k.k. w zw. z art. 39 pkt 5 k.k.) mogą złożyć: pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 1 - 4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi pokrzywdzonego, a w wypadku śmierci pokrzywdzonego (art. 52 § 1 k.p.k.) osoby najbliższe dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art. 446 § 1 i 3 k.c. oraz w art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c.
SN zauważył, że przedmiotem wątpliwości Sądu Okręgowego nie jest zakres pojęcia "szkoda" (czy obejmuje ono jedynie szkodę majątkową, czy także niemajątkową), ale to czyjej szkody dotyczy. Zależne jest to od prawidłowego ustalenia kręgu podmiotów uprawnionych do dochodzenia obowiązku jej naprawienia w tym trybie - a więc podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku, o którym mowa w art. 46 § 1 k.
k. W tym natomiast zakresie SN odesłał do wyroku z dnia 17 maja 2000 r., sygn. akt V KKN 145/2000 (OSNKW 2000, z. 8, poz. 64), w którym wskazano, że w sytuacji, gdy pokrzywdzony przestępstwem zmarł, wniosek, o którym mowa w tym przepisie, może złożyć "inna osoba uprawniona", czyli działająca jako strona zastępcza albo strona nowa, osoba najbliższa dla pokrzywdzonego (art. 52 § 1 in principio k.p.k.) albo też - w razie jej braku albo nieujawnienia - prokurator (art. 52 § 1 in fine k.p.k.). SN zwrócił jednak uwagę, iż obecnie - na podstawie art. 49a k.p.k. - prokurator stał się równorzędnym z pokrzywdzonym i "inną osobą uprawnioną", bez potrzeby odwoływania się do art. 52 § 1 k.p.k.
Jednak - pisze dalej SN - przepis art. 52 § 1 k.p.k. stanowi tylko, że podmioty w nim wymienione mogą wykonywać jedynie te prawa (uprawnienia) procesowe, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu, gdyby żył. Czynią to więc zamiast pokrzywdzonego. Natomiast krąg pokrzywdzonych (art. 49 § 1 k.p.k.) nadal wyznaczany jest tylko przez zespół znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych.
Ustalając krąg "innych uprawnionych osób" określony w art. 46 § 1 k.k., w pierwszej kolejności wg SN należy odwołać się do uzasadnienia rządowego projektu Kodeksu karnego, z którego wynika, że instytucja środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody została pomyślana jako materialnoprawny i skuteczniejszy sposób zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego, jako inna droga realizacji roszczeń (choć w nieco innym zakresie), które mogą być dochodzone w ramach procesu adhezyjnego. Krąg określonych w art. 46 § 1 k.k. podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o orzeczenie środka karnego naprawienia szkody jest jednoznacznie określony. W pierwszej kolejności uprawnionymi do złożenia wniosku są: pokrzywdzony oraz podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 1-4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi (art. 51 § 1 - 3 k.p.k.) - są to jednocześnie osoby uprawnione do wytoczenia powództwa cywilnego w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.).
