Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przed ogłoszeniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego (wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r.)
Obecnie porządek dziedziczenia w odniesieniu do gospodarstwa rolnego niczym nie różni się od dziedziczenia na zasadach ogólnych, gospodarstwo poczytuje się bowiem za integralną część spadku. Dawniej jednak gospodarstwo rolne wyłączane było z ogólnej masy spadkowej, w wyniku czego po spadkodawcy mogły zostać dwie części spadku (ale jeden spadek), dziedziczone według odrębnych zasad. Cezurę dla dawnych i obecnych uregulowań stanowi wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001r., ogłoszony 14 lutego 2001r. W wyroku tym TK uznał większość przepisów normujących zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych za niezgodne z konstytucją, w konsekwencji więc unormowania te nie obowiązują w odniesieniu do spadków otwartych (otwarcie spadku następuje w chwili śmierci spadkodawcy) od chwili ogłoszenia wyroku, w ich miejsce zaś wstępują zasady ogólne prawa spadkowego.
Do spadków otwartych po dniu 14 lutego 2001r. zastosowanie mają reguły spadkowe omówione dokładnie w poradach znajdujących się w serwisie, przeto tematyka ta pozostanie na uboczu niniejszych wywodów. Zająć zaś się wypadnie problematyką dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14 lutego 2001r., niewątpliwie bowiem przez długi jeszcze czas w sądach zalegać będą sprawy sprzed tej daty (w prawie spadkowym obowiązuje bowiem zasada, że o kręgu spadkobierców decydują przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku).
Uwagi ogólne
Na wstępie należy określić stosunek przepisów szczególnych, tj. dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, do ogólnych norm prawa spadkowego. Otóż przepisy szczególne na zasadzie wyjątku odmiennie regulują (w zakresie, w jakim jeszcze obowiązują) pojedyncze kwestie związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych, w kwestiach zaś nieuregulowanych odsyłają do przepisów ogólnych. Tym samym wszelkie wątpliwości, jeżeli nie są przedmiotem unormowań przepisów szczególnych, rozwiewać należy w oparciu o zasady ogólne. Na czym więc polegają owe odrębności? Sprowadzają się one do następujących kwestii:
- przepisy szczególne dotyczą jedynie gospodarstw rolnych o powierzchni gruntów rolnych przekraczającej 1ha. Do pozostałych gospodarstw należy stosować przepisy ogólne.
- przepisy szczególne odmiennie kształtują krąg osób dziedziczących z ustawy.
Tym samym spod zastosowania tych norm wymykają się sytuacje, w których spadkodawca rozrządził majątkiem spadkowym, choćby obejmującym gospodarstwo rolne, w drodze testamentu.
- pewne odrębności zarysowują się także w zakresie zapisu gospodarstwa rolnego, jego działu, odpowiedzialności za długi związane z jego prowadzeniem oraz problematyki ustalenia zachowku.
W pozostałych kwestiach stosować należy przepisy ogólne. Zakreślając krąg zainteresowań niniejszego opracowania wskazać należy, iż przedmiotem rozważań będą jedynie kwestie związane z odrębnością wyznaczania kręgu dziedziców ustawowych, jako będące źródłem największych trudności w praktyce.
Kto może dziedziczyć gospodarstwo rolne?
Ustawodawca włożył na spadkobierców gospodarstwa rolnego obowiązek legitymowania się określonymi kwalifikacjami lub spełnienia innych przesłanek, tzw. warunków. Ustawa uzależnia więc nabycie gospodarstwa rolnego w drodze spadku od wykazania choćby jednej z następujących przesłanek:
- stała praca bezpośrednia przy produkcji rolnej. Spełnienie tej przesłanki polega na wykazaniu, że praca w gospodarstwie rolnym nie ma charakteru jedynie dorywczego. Musi to być jednak praca bezpośrednia przy produkcji rolnej, a nie np. jako księgowy w folwarku itp. Oczywiście praca w gospodarstwie nie musi być jedynym zatrudnieniem spadkobiercy, może on wszakże być zatrudniony i gdzie indziej. Spadkobierca nie musi także pracować w gospodarstwie w chwili otwarcia spadku, jeżeli okoliczności od niego niezależne zmusiły go do przerwania pracy (np. choroba, służba wojskowa itp.). Spadkobierca nie musi także pracować w gospodarstwie spadkowym, wystarczy, by pracował w jakimkolwiek gospodarstwie.
- posiadanie przygotowania zawodowego do prowadzenia działalności rolnej. Za posiadającego przygotowanie do prowadzenia działalności rolnej uważa się każdego, kto legitymuje się dokumentem ukończenia szkoły zasadniczej, średniej albo wyższej rolnej lub ekonomicznej o profilu, który daje przygotowanie do prowadzenia działalności rolnej. Ponadto także osoba, która uzyskała kwalifikacje w drodze doskonalenia zawodowego w wymaganym zakresie, może powołać się na powyższą przesłankę.
Wreszcie praca w gospodarstwie rolnym przez okres roku również upoważnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego w oparciu o charakteryzowaną przesłankę.
- małoletniość bądź pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół. Małoletnim jest każdy, kto nie ukończył 18 roku życia albo nie uzyskał pełnoletniości w wyniku zawarcia związku małżeńskiego. Nie może natomiast powołać się na tę przesłankę osoba, która kształci się w systemie szkół wieczorowych.
- trwała niezdolność do pracy. Za trwale niezdolne do pracy uważa się osoby, które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonują stałej pracy, będącej dla nich głównym źródłem utrzymania, a także inwalidów I i II grupy. W drodze wyjątku również sąd może – zastępując odpowiednią komisją lekarską – orzec o trwałej niezdolności do pracy (na podstawie całokształtu okoliczności sprawy).
Jak wyznaczyć krąg spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne?
Przystępując do określenia osób, które dziedziczą gospodarstwo rolne, należy dokonać następujących czynności:
- odpowiedzieć na pytanie, kto z kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczy spadek na zasadach ogólnych.
- znalazłszy odpowiedź na powyższe pytanie, tj. ustaliwszy krąg spadkobierców ustawowych, należy zbadać, czy osoby te spełniają którąkolwiek z wymienionych wyżej przesłanek. Jeżeli tak, gospodarstwo rolne przypada tym właśnie osobom. Zważyć należy jednak na kilka odrębności. Otóż jeżeli zstępny spadkodawcy nie może dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu niespełnienia żadnej z przesłanek, gospodarstwo przypada jego zstępnym (tj. wnukom spadkodawcy), o ile spełniają co najmniej jedną z dwóch pierwszych przesłanek. W tej sytuacji zstępny spadkodawcy dziedziczy udział w ogólnej części spadku (tzn. w reszcie poza gospodarstwem rolnym), zaś zstępny spadkobiercy (wnuk spadkodawcy) dziedziczy gospodarstwo rolne. Jeżeli natomiast żaden zstępny w linii prostej nie dziedziczy gospodarstwa rolnego, do dziedziczenia dochodzi rodzeństwo spadkodawcy, o ile spełnia jedną z dwóch pierwszych przesłanek (analogicznie dzieci rodzeństwa, jeśli rodzeństwo nie może dziedziczyć gospodarstwa).
- jeżeli ani małżonek, ani żaden z krewnych spadkodawcy nie dziedziczy gospodarstwa rolnego z powodu braku spełnienia wymaganych przesłanek, albo gdy uprawnionym do dziedziczenia jest osoba trwale niezdolna do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych. A zatem spadku nie dzieli się na części, ale jako całość podlega dziedziczeniu.
Warto jeszcze wspomnieć, iż jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje także inne przedmioty (co w zasadzie jest regułą), udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.
Pamiętaj, że:
- Odmienności w dziedziczeniu gospodarstw rolnych odnoszą się jedynie do spadków otwartych przed 14 lutego 2001 r.,
- Jeżeli do spadkobrania doszło w oparciu o testament, przepisy szczególne nie znajdą zastosowania.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),
- Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (OTK 2001/1/5).
Michał Włodarczyk
Radca Prawny
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?