Czy wiesz, czego możesz domagać się od organów ścigania będąc pokrzywdzonym?

28.7.2005

Status pokrzywdzonego musiał zostać określony przepisami, ponieważ „ofiarą przestępstwa” niestety może zostać każdy z nas. Dokładniej rzecz ujmując pokrzywdzonym może być zarówno osoba fizyczna jak i prawna.

Kto posiada status pokrzywdzonego w rozumieniu polskich przepisów?

Pokrzywdzonym jest osobą fizyczną lub prawną, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Mimo braku osobowości prawnej pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna. W przypadku wyrządzenia szkody w mieniu takiej instytucji, jeżeli nie działa jej organ, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej (np. NIK, organy kontroli skarbowej), które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. Za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy (ojciec, matka) albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator.

O czym powinien pamiętać pokrzywdzony zgłaszając na policji popełnienie przestępstwa?

Pokrzywdzony zgłaszający na policji popełnienie przestępstwa powinien żądać od policjanta protokolarnego przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie. W przypadku gdy jest to niemożliwe bądź utrudnione z uwagi na zgłoszenie policjantowi o tym fakcie poza siedzibą jednostki policji lub z powodu konieczności podjęcia przez policjanta natychmiastowych działań w celu ujawnienia sprawcy, czy też zabezpieczenia dowodów, należy umówić się z nim na dokonanie wspomnianej czynności w innym dniu.

Pokrzywdzony składający zawiadomienie o przestępstwie powinien zażądać od funkcjonariusza policji pouczenia go o jego uprawnieniach oraz ciążących na nim obowiązkach na piśmie. Kopie takiego pouczenia, podpisaną przez pokrzywdzonego, włącza się do akt sprawy.

Czy pokrzywdzony może żądać naprawienia wyrządzonej mu szkody już w procesie karnym?

Oczywiście, że tak. Bardzo często zdarza się, że w wyniku postępowania karnego, mimo skazania sprawcy na określoną karę, szkoda wyrządzona pokrzywdzonemu przestępstwem nie jest naprawiona. Zmusza to pokrzywdzonego do dochodzenia swoich roszczeń w postępowaniu cywilnym, co z kolei obok różnych utrudnień, wiąże się z ponoszeniem dodatkowych kosztów. Problem ten można ominąć poprzez wykazanie przez pokrzywdzonego pewnej aktywności w toku postępowania karnego. Dlatego już na etapie postępowania przygotowawczego pokrzywdzony może wystąpić z wnioskiem do prokuratora o zabezpieczenie na mieniu podejrzanego roszczeń o naprawienie szkody lub wykonania orzeczenia sądowego w postaci obowiązku naprawienia szkody. W przypadku gdy zachodzi obawa usunięcia przez podejrzanego mienia, pokrzywdzony może skierować do policji wniosek o tymczasowe zajęcie mienia ruchomego osoby podejrzanej.

Czy sąd karny może nakazać naprawienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu?

W razie skazania za przestępstwo:

spowodowania śmierci,
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia,
przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,
przeciwko środowisku,
przeciwko mieniu,
przeciwko obrotowi gospodarczemu,

sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej jest zobowiązany orzec obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub części. Sąd zamiast obowiązku naprawienia szkody (potrzebny jest wniosek pokrzywdzonego) może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę (orzeka ją również Sąd w razie nieudowodnienia szkody) w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę. Wniosek pokrzywdzonego o naprawienie wyrządzonej szkody może mieć formę pisemną bądź ustną do protokołu. Jeżeli nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony taki wniosek może złożyć do czasu zakończenia swojego pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej w sądzie. Wniosek taki może być skierowany już na etapie postępowania przygotowawczego.

Czy sąd karny może zająć się także zagadnieniami natury cywilnej?

Tak, gdyż oprócz powyższego w postępowaniu karnym pokrzywdzony posiada także inne instrumenty pozwalające na zrekompensowanie mu poniesionych szkód bądź krzywdy. Może żądać by Sąd w ramach procesu karnego rozpoznał także kwestie odpowiedzialności cywilnej sprawcy. Wytoczenie powództwa w ramach procesu karnego ma zasadniczą zaletę - powód cywilny (tu pokrzywdzony) jest tymczasowo zwolniony od obowiązku uiszczenia wpisu od powództwa cywilnego.

Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego (rozpoczyna go odczytanie aktu oskarżenia) na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z przestępstwa. W takiej sytuacji pokrzywdzony w procesie karnym przed sądem występuje jako powód cywilny.

Przedmiotem powództwa mogą być wyłącznie roszczenia majątkowe, co nie oznacza, że w procesie można dochodzić tylko roszczeń z tytułu szkody majątkowej. Przedmiotem powództwa może być również zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Podstawa odszkodowania jest określona w prawie cywilnym. Czyn stanowiący podstawę odpowiedzialności karnej odpowiadający cechom przestępstwa, może jednocześnie odpowiadać cechom czynu niedozwolonego w rozumieniu prawa cywilnego. Powództwo cywilne pokrzywdzony może zgłosić już w toku postępowania przygotowawczego. Organ prowadzący postępowanie jest wtedy zobowiązany do załączenia pozwu do akt sprawy. Wraz z powództwem cywilnym pokrzywdzony może złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia, w którego przedmiocie orzeka prokurator. Uwzględniając wniosek prokurator wydaje postanowienie o zabezpieczeniu na mieniu podejrzanego składników majątkowych celem zabezpieczenia roszczenia pokrzywdzonego. Skutkiem przyjęcia powództwa cywilnego przez Sąd jest konieczność rozważenia kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego za wyrządzoną przestępstwem szkodę.

Jakich czynności może dokonywać pokrzywdzony?

W toku postępowania przygotowawczego pokrzywdzony posiada uprawnienia do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, takich na przykład jak:

przesłuchanie dodatkowych świadków,
dokonanie oględzin miejsca, osób lub rzeczy,
czy też powołania biegłego.

Nadto pokrzywdzony ma prawo uczestniczenia we wnioskowanych czynnościach dowodowych. Stąd też, jeżeli pokrzywdzony złoży wniosek o przesłuchanie dodatkowego świadka, może brać udział w tej czynności procesowej. Może on także żądać sądowego przesłuchania świadka w toku postępowania przygotowawczego, jeśli grozi niemożność przesłuchania świadka w późniejszej fazie postępowania przed sądem. Pokrzywdzony może również żądać dopuszczenia do każdej innej czynności dowodowej. Prokurator może odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia. Pokrzywdzony posiada także uprawnienia do przeglądania, za uprzednią zgodą prowadzącego dochodzenie lub śledztwo, akt postępowania. Może również żądać odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak też dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem.

O czym pokrzywdzony musi być informowany?

Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ma obowiązek doręczenia pokrzywdzonemu odpisu postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej oraz na wniosek pokrzywdzonego zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłego i zapoznaniu się z opinią.

W trakcie trwania śledztwa lub dochodzenia pokrzywdzony ma prawo na zasadach ogólnych zaskarżać postanowienia i zarządzenia wydane w postępowaniu przygotowawczym, w tym także postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu i zawieszeniu postępowania. Pokrzywdzonego zawiadamia się o zamknięciu dochodzenia lub śledztwa, o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu lub o skierowaniu do sądu wniosku o warunkowe umorzenie postępowania.

Czy pokrzywdzony może działać przez pełnomocnika?

Oczywiście. Pokrzywdzony w toku postępowania może ustanowić pełnomocnika. Pełnomocnikiem pokrzywdzonej osoby fizycznej może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury. Jeżeli pokrzywdzony wykaże, że warunki materialne nie pozwalają mu na poniesienie kosztów związanych z pełnomocnictwem bez uszczerbku dla siebie i rodziny, może złożyć do prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub do sądu (w postępowaniu jurysdykcyjnym) wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu.

Pełnomocnikiem instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej może być także radca prawny albo inny pracownik tej instytucji lub organu nadrzędnego. W zakresie roszczeń majątkowych pełnomocnikiem osoby prawnej innej niż wyżej wspomniane, jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a także osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą może być również jej radca prawny.

Pamiętaj, że:

Pokrzywdzony może wystąpić w roli strony jako oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny lub powód cywilny.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zmianami),
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl