Obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami

W czasie trwania małżeństwa małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej pomocy oraz do przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek, stosownie do swych sił oraz swych możliwości majątkowych i zarobkowych. W trakcie trwania małżeństwa małżonkowie mają prawo do równej stopy życiowej. Czy te obowiązki spoczywają na nich także po orzeczonym rozwodzie?

Skąd wynika obowiązek alimentacyjny rozwiedzionych małżonków?

Obowiązek ten wynika wprost z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a mianowicie z art. 60. Jego uzasadnienie sprawiało w orzecznictwie spore kłopoty, jednak należy przyjąć za aktualną tezę uzasadniającą ten obowiązek zawartą w uchwale składu 7 sędziów SN z 2 lipca 1955 r., (sygn. I CO 27/55, opubl. OSN 1956, nr 2, poz. 33, według której: „świadczenia alimentacyjne między tymi małżonkami stanowią kontynuację powstałego przez zawarcie małżeństwa obowiązku wzajemnej pomocy w zakresie utrzymania, istnieją więc nie z powodu rozwodu, lecz pomimo rozwodu, który nie stwarza nowego obowiązku alimentacyjnego, lecz powoduje zmodyfikowanie obowiązku istniejącego w czasie trwania małżeństwa”. Obowiązek alimentacyjny rozwiedzionych małżonków tkwi paradoksalnie we wcześniejszym zawarciu przez nich związku małżeńskiego i po rozwodzie ulega jedynie modyfikacji.

Jaka jest treść obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionych małżonków?

Zakres świadczeń wynikających z obowiązku alimentacyjnego pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami zależy od przypisania winy rozkładu pożycia, od czego uzależnione jest orzeczenie rozwodu.

Należy przypomnieć, że sąd w wyroku rozwodowym orzeka, który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Sąd może uznać za winnego jednego z małżonków, obydwoje małżonków albo uznać, że żaden z małżonków nie ponosi winy rozkładu pożycia. Na zgodny wniosek małżonków sąd może zaniechać orzekania o winie - wówczas przyjmuje się, że żaden z małżonków nie ponosi winy rozkładu pożycia.

W doktrynie prawa rodzinnego wprowadzono podział na zwykły obowiązek alimentacyjny oraz obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego.

Kiedy byli małżonkowie mają wypełniać zwykły obowiązek alimentacyjny?

Zwykły obowiązek alimentacyjny powstaje, gdy żaden z małżonków nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Oznacza to, że istnieje on wówczas, gdy żaden z małżonków nie został uznany winnym jak i wówczas, gdy obydwoje zostali uznani za winnych rozkładu pożycia.

Realizacja zwykłego obowiązku alimentacyjnego uzależniona jest od stanu niedostatku małżonka, który domaga się świadczeń alimentacyjnych. Małżonek ten, który znajduje się w niedostatku, może wówczas żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Kluczowym dla powstania tego obowiązku jest wyjaśnienie pojęcia niedostatku. Co do zasady, niedostatkiem jest taki stan faktyczny, w którym osoba nie jest w stanie zaspokoić swych podstawowych potrzeb życiowych w całości lub w części. Jest to jednak pojęcie nieostre, które może być różnie rozumiane w zależności od stanu faktycznego. W tym miejscu należy powołać dorobek orzecznictwa, które wielokrotnie wyjaśniało pojęcie niedostatku. Na przykład w wyroku SN z dnia 11 lutego 1997 r., (sygn. II CKN 73/96) stwierdzono, że pojęcie niedostatku nie może być rozpatrywane w sposób abstrakcyjny, lecz tylko w stosunku do możliwości majątkowych ewentualnie zobowiązanego do alimentacji małżonka. Oznacza to, że przy dokonywaniu oceny stanu niedostatku, należy wziąć pod uwagę konkretne okoliczności faktyczne, a wszelkie uogólnienia nie są tutaj trafnym rozwiązaniem. O stanie niedostatku w rozumieniu art. 60 § 1 k.r.o. przesądza nie tylko brak jakichkolwiek środków utrzymania, ale także niemożliwość pełnego zaspokojenia przez uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb (wyrok SN z dnia 5 lipca 2000 r., (sygn. I CKN 226/2000)

W innym z orzeczeń SN stwierdził, że w niedostatku są osoby, które nie mają żadnych lub wystarczających możliwości zarobkowych lub majątkowych (wyrok SN z dnia 5 maja 1999 r., (sygn. III CKN 146/99).

Przesłanka niedostatku jest przesłanką sine qua non (tzn. przesłanką konieczną) zwykłego obowiązku alimentacyjnego. Natomiast jego zakres zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Pojęcia te także nie są jasne i wymagają interpretacji. Jakkolwiek możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego można stwierdzić obiektywnie, tak usprawiedliwione potrzeby uprawnionego należą do kategorii subiektywnych, uzależnionych od konkretnego przypadku. Dlatego także w tym zakresie jakiekolwiek uogólnienia mogłyby wprowadzać w błąd. Z pewnością do usprawiedliwionych potrzeb nie należą przedmioty zbytkowne, takie jak np. samochód czy telefon komórkowy. Za usprawiedliwioną potrzebę zawsze natomiast należy uznać potrzebę mieszkaniową czy tez żywieniową.

O istnieniu stanu niedostatku oraz o zakresie obowiązku alimentacyjnego każdorazowo decyduje sąd, oceniając zaistniały stan faktyczny.

Kiedy powstaje obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego?

W tym przypadku nie każdy może domagać się spełnienia obowiązku alimentacyjnego wynikającego z paragrafu 2 art. 60 k.r.o. Uprawnionym jest tylko i wyłącznie małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, a zobowiązanym tylko i wyłącznie małżonek wyłącznie winny temu rozkładowi.

W przeciwieństwie do zwykłego obowiązku alimentacyjnego,. obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie jest uzależniony od stanu niedostatku małżonka uprawnionego. Uzależniony jest natomiast od istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego w wyniku orzeczonego rozwodu. Istotne pogorszenie nie jest surogatem niedostatku. Niedostatek jest stanem o wiele bardziej niekorzystnym, w którym egzystencja małżonka jest zagrożona. Istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego może być stwierdzone poprzez porównanie jego sytuacji majątkowej po rozwodzie, z sytuacją jaka istniałaby gdyby nie orzeczono rozwodu i małżonkowie kontynuowaliby pożycie. Zmiana stanu majątkowego na gorszy, jeżeli zaistniała, musi być istotna, tzn. różnica musi być rzeczywiście w sposób obiektywny duża.

W przypadku istotnego pogorszenia sytuacji majątkowej małżonka niewinnego w wyniku orzeczenia rozwodu, małżonek wyłącznie winny może zostać zobowiązany przez sąd do przyczyniania się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego polegać więc będzie na zmniejszeniu różnicy stanu majątkowego małżonka niewinnego, powstałej w wyniku orzeczenia rozwodu.

Jak długo trwa obowiązek alimentacyjny małżonków po rozwodzie?

W każdym przypadku obowiązek alimentacyjny dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu ustaje wskutek zawarcia przez małżonka uprawnionego nowego związku małżeńskiego. Jeżeli jednak zobowiązanym jest małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (czyli przy zwykłym obowiązku alimentacyjnym), obowiązek ten wygasa po upływie pięciu lat od orzeczenia rozwodu. W tym przypadku możliwe jest jednak ze względu na wyjątkowe okoliczności sądowe wydłużenie tego okresu na żądanie uprawnionego.

Pamiętaj, że:

• Obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami trwa pomimo orzeczenia rozwodu,
• Jeżeli żaden z małżonków nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, obowiązek alimentacyjny zależy od stanu niedostatku małżonka uprawnionego,
• Małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia może być zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych pomimo nie popadnięcia w niedostatek małżonka uprawnionego,
• Obowiązek alimentacyjny małżonków po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.