Instytucję upadłości wprowadzono do systemu prawa, aby zabezpieczyć interesy wierzycieli danego podmiotu, gdy pojawia się możliwość, że nie otrzymają zwrotu należnych im wierzytelności. Postępowanie upadłościowe dąży do szybkiego zaspokojenia wierzycieli i ochrania zwłaszcza niektóre ich grupy. Porada opisuje wobec jakich podmiotów można ogłosić upadłość, a wobec jakich możliwość ta jest wyłączona oraz jakie są konkretne przesłanki uzasadniające żądanie upadłości przedsiębiorcy.

„Przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów, będzie uznany za upadłego.” Instytucję upadłości wprowadzono do systemu prawa, aby zabezpieczyć interesy wierzycieli danego podmiotu, gdy pojawia się możliwość, że nie otrzymają zwrotu należnych im wierzytelności. Postępowanie upadłościowe dąży do szybkiego zaspokojenia wierzycieli i ochrania zwłaszcza niektóre ich grupy (na przykład pracowników).

Aby postępowanie upadłościowe mogło być wszczęte podmiot, w stosunku do którego ma ono być ogłoszone, musi spełniać odpowiednie przesłanki. Po pierwsze – abstrakcyjne – w stosunku do danego podmiotu musi istnieć w ogóle możliwość ogłoszenia upadłości, co wiąże się z posiadaniem przez podmiot tzw. zdolności upadłościowej.

Po drugie – konkretne – podmiot ten w określonym momencie musi wypełnić przesłanki, które uzasadniają ogłoszenie wobec niego upadłości.

Wobec jakich podmiotów można ogłosić upadłość?

Na początek przedstawimy warunki abstrakcyjne. Jak już wspomniano ogłoszenie upadłości może nastąpić tylko wobec podmiotu, który posiada tzw. zdolność upadłościową.

Zdolność upadłościowa jest to zatem taka prawna cecha podmiotu, która daje możliwość rozpoczęcia postępowania upadłościowego w stosunku do pewnych podmiotów. Zdolność upadłościową posiadają przedsiębiorcy.

Ustawa – Prawo działalności gospodarczej stanowi, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą (czyli zarobkową działalność wytwórczą, handlową, budowlaną, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły). Ponadto ustawa ta uznała za przedsiębiorcę również wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Oznacza to, że w prawie upadłościowym sama spółka cywilna nie będzie mogła podlegać upadłości i postępowanie upadłościowe będzie toczyło się względem jej wspólników, a nie względem niej samej. Sąd Najwyższy w uchwale z 6 listopada 2002 r. potwierdził, że spółka cywilna nie ma zdolności upadłościowej (III CZP 67/02; Biul. SN 2002/11/7).

O tym kim jest przedsiębiorcą możemy się również dowiedzieć z ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, która w rozdziale drugim wymienia „rejestr przedsiębiorców” i umieszcza w nim następujące podmioty:

• osoby fizyczne wykonujące działalność gospodarczą,
• spółki jawne,
• spółki partnerskie,
• spółki komandytowe,
• spółki komandytowo-akcyjne,
• spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
• spółki akcyjne,
• spółdzielnie,
• przedsiębiorstwa państwowe,
• jednostki badawczo-rozwojowych,
• tzw. przedsiębiorstwa zagraniczne,
• towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych,
• inne osoby prawne, jeżeli wykonują działalność gospodarczą i podlegają obowiązkowi wpisu do rejestru,
• oddziały przedsiębiorców zagranicznych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• główne oddziałów zagranicznych zakładów ubezpieczeń.

Można zatem przyjąć, że na gruncie prawa upadłościowego wszystkie te kategorie przedsiębiorców będą posiadały zdolność upadłościową.

Wobec jakich podmiotów nie można ogłosić upadłości?

W prawie upadłościowym obok podmiotów, które nie mają zdolności upadłościowej, ponieważ nie mają statusu przedsiębiorcy, wyłączono zdolność upadłościową (całkowicie lub tylko częściowo) wobec innych podmiotów, szczegółowo je wymieniając. Ogłoszenie upadłości jest niemożliwe wobec podmiotów, które zostały wymienione w rozporządzeniu – prawo upadłościowe.

Nie można zatem ogłosić upadłości:

• państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych, chyba że ustawa wyłącza odpowiedzialność Skarbu Państwa i gminy za ich zobowiązania,
• Kasy Chorych,
• instytucji i organizacji utworzonych w drodze ustawy.

Za zobowiązania tych jednostek odpowiada Skarb Państwa, który nie może ogłosić upadłości i chociaż jednostki te zasadniczo mogłyby mieć zdolność upadłościową, to w drodze wyłączenia przewidzianego w prawie upadłościowym nie będzie można ogłosić ich upadłości.

Ponadto, jeżeli właściwy organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa lub gminy zgłosi sprzeciw i złoży oświadczenie o przejęciu zobowiązań dłużnika, to nie można ogłosić upadłości wobec:

• przedsiębiorstwa państwowego "Porty Lotnicze",
• państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej "Poczta Polska" oraz
• państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej "Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych",
• Mennicy Państwowej,
• Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych,
• Polskich Kolei Państwowych Spółki Akcyjnej oraz
• innych przedsiębiorców określonych w odrębnych przepisach,

Przedsiębiorstwa te mają zdolność upadłościową, ale z racji tego, że za zobowiązania ich będzie odpowiadał Skarb Państwa, to nie można ogłosić ich upadłości.

Ponadto nie można ogłosić upadłości przedsiębiorcy nie będącego osobą prawną, którego działalność nie wymaga zgłoszenia do ewidencji w myśl przepisów o działalności gospodarczej. W poprzednio obowiązującej ustawie o działalności gospodarczej do tej grupy należały osoby fizyczne, dla których działalność gospodarcza była jedynym źródłem dochodów oraz osoby prowadzące działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, ogrodnictwa i sadownictwa. Obecnie jest to kategoria pusta.

Jakie są konkretne przesłanki żądania upadłości przedsiębiorcy?

Zaprzestanie płacenia długów

Przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów, będzie uznany za upadłego. Powstaje pytanie, czy każde opóźnienie w uregulowaniu długu przez przedsiębiorcę, który posiada zdolność upadłościową będzie powodowało możliwość ogłoszenia upadłości? Oczywiście nie. Jeżeli przedsiębiorca wstrzyma się tylko na pewien okres z płaceniem długów, to takie krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości. Niewypłacalność przedsiębiorcy, w stosunku do którego ma nastąpić ogłoszenie upadłości musi być trwała.

Nie ma znaczenia, czy zaprzestanie płacenia długów wiąże się z winą przedsiębiorcy, czy jest spowodowane niemożnością uregulowania długów. Ocenia się tutaj stan obiektywny. Zaprzestanie płacenia długów musi nastąpić wobec długów wymagalnych. Jeżeli wierzyciele zgodzili się na zwłokę w płaceniu długów, to nie ma podstawy do ogłoszenia upadłości.

Nie można przyjąć, że dłużnik zaprzestał płacenia długów, jeżeli nie zapłacił w terminie jednego z wielu spoczywających na nim długów. Ponadto Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli dłużnik przyjmuje, że świadczenie jest nienależne i dlatego nie płaci, to nie będziemy mieć do czynienia z „zaprzestaniem płacenia długów” (OSP z 1938 r., poz. 199).

Majątek przedsiębiorcy nie wystarcza na zapłacenie długów

Obok zaprzestania płacenia długów, jako konkretnej przesłanki ogłoszenia upadłości, wymienia się również taką przesłankę, że upadłość przedsiębiorcy można ogłosić, gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów.

W przeciwieństwie jednak do poprzedniej przesłanki, która była powszechna wobec wszystkich przedsiębiorców, ta ograniczona jest do pewnej grupy. Przesłanka ta może być podstawą ogłoszenia upadłości wobec przedsiębiorców będącego osobą prawną oraz spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej znajdujących się w stanie likwidacji .

Co to znaczy, że majątek przedsiębiorcy nie wystarcza na zapłacenie długów?

Przesłankę tą ocenia się na podstawie bilansu sporządzanego w danej osobie prawnej (lub wymienionych spółkach). Jeżeli bilans, sporządzony zgodnie ze wszystkimi obowiązującymi w tym zakresie przepisami, w oparciu o pełną dokumentację źródłową i oceniony przez biegłego rewidenta jako prawidłowy wykazuje, że w majątku danego podmiotu występuje stan nadmiernego zadłużenia – to znaczy stan bierny majątku przewyższa stan czynny, to będziemy mieli do czynienia z sytuacją, gdy majątek przedsiębiorcy nie wystarcza na pokrycie długów. Analizuje się tutaj cały majątek podmiotu – jego wszystkie wierzytelności i zobowiązania, uwzględniając zarówno wierzytelności warunkowe, bezwarunkowe, wymagalne i jeszcze niewymagalne. Z tego względu nawet, gdy wierzyciele odroczą temu podmiotowi zapłatę, to nie ma to znaczenia i zobowiązanie uwzględnia się w obliczeniu, czy majątek wystarcza na pokrycie długów (w przeciwieństwie do postępowania przy ocenie czy nastąpiło „zaprzestanie płacenia długów”).

Kto może żądać ogłoszenia upadłości?

Ogłoszenia upadłości może żądać sam dłużnik, jak również każdy z jego wierzycieli.

Żądanie to, oprócz wierzycieli, mogą zgłosić:

• w stosunku do spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej - każdy ze wspólników, partnerów lub akcjonariuszy,
• w stosunku do osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych - każdy, kto ma prawo je reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami,
• w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego - także organ założycielski oraz organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa,
• w stosunku do osoby prawnej i do spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej będących w stanie likwidacji - również każdy z likwidatorów.

Czy przedsiębiorca jest zobowiązany ogłosić upadłość?

Tak – jeżeli spełniły się konkretne przesłanki do ogłoszenia upadłości to przedsiębiorca jest zobowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia zaprzestania płacenia długów, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości.

Oczywiście w stosunku do przedsiębiorcy będącego osobą prawną lub też odnośnie spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej znajdujących się w stanie likwidacji obowiązek wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości następuje także w przypadku, gdy majątek tych podmiotów nie wystarcza na pokrycie długów. Reprezentant przedsiębiorcy jest zobowiązany zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów. Jeżeli jednak wcześniej rozpoczął się bieg terminu wynikającego z zaprzestania płacenia długów, to istotny będzie upływ tego wcześniejszego terminu – i tylko tyle czasu jest na dopełnienie obowiązku i złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości.

Należy jednak zaznaczyć, że terminy te nie biegną, a jeżeli rozpoczęły bieg, to ulegają zawieszeniu, jeżeli przedsiębiorca złożył podanie o otwarcie postępowania układowego.

Pamiętaj, że:

• Upadłość przedsiębiorcy będącego osobą prawną oraz znajdujących się w stanie likwidacji spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej będzie ogłoszona także wówczas, gdy ich majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów,
• Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości,
• Śmierć dłużnika nie stanowi przeszkody do ogłoszenia jego upadłości, jeżeli wniosek o ogłoszenie będzie złożony w ciągu roku od daty śmierci. Ogłoszenia upadłości może żądać także każdy ze spadkobierców dłużnika. Zgłoszenie wniosku przez spadkobiercę nie oznacza przyjęcia spadku,
• Ogłoszenie upadłości spółki jawnej lub komandytowej nie pociąga za sobą samo przez się ogłoszenia upadłości wspólników, ponieważ prawo upadłościowe uznało, że interes wierzycieli może być zaspokojony przez upadłość samej spółki. Upadłość spółki stanowi przyczynę jej rozwiązania,
• Upadłość jednego ze wspólników spółki jawnej lub komandytowej również nie pociąga za sobą upadłości samych spółek i również stanowi przyczynę rozwiązania danej spółki.

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zmianami),
• Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. Krajowy Rejestr Sądowy (Dz. U. 2001 r., Nr 17, poz. 209 ze zmianami),
• Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. 1999 r., Nr 101, poz. 1178 ze zmianami).