Postępowanie apelacyjne i kasacyjne, czyli zaskarżenie niekorzystnego rozstrzygnięcia w sprawie podziału majątku wspólnego (byłych) małżonków

Jak wnieść apelację?

Sąd w postępowaniu o podział majątku nie wydaje wyroku, lecz postanowienie, jednak jest to postanowienie merytoryczne, rozstrzygające sprawę co do istoty i różni się od "zwykłych" postanowień, wydawanych w kwestiach formalnych. Postanowienie takie można więc zaskarżyć, składając apelację.

Jeżeli uczestnik postępowania nie jest zadowolony ze sposobu podziału dokonanego przez sąd, powinien przede wszystkim złożyć do sądu wniosek o sporządzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia oraz o doręczenie tego uzasadnienia. Wniosek składa się do tego samego sądu, który wydał postanowienie. Następnie należy poczekać na doręczenie postanowienia z uzasadnieniem (sąd ma na sporządzenie uzasadnienia dwa tygodnie). Po otrzymaniu uzasadnienia uczestnik ma dwa tygodnie na złożenie apelacji – termin ten liczy się od otrzymania uzasadnienia. Ponieważ sprawę w pierwszej instancji rozpatrywał sąd rejonowy, apelacja musi być złożona do sądu okręgowego. Apelację wnosi się zatem do sądu okręgowego, lecz za pośrednictwem sądu I instancji, co oznacza, że powinna ona zostać złożona na biurze podawczym sądu rejonowego, którego postanowienie jest zaskarżane (lub wysłana pocztą na adres tego sądu). Przy składaniu osobistym warto zadbać o pieczęć biura podawczego na kopii apelacji, potwierdzającą jej złożenie, a przy wysyłce pocztą – o zachowanie dowodu nadania.

Apelacja musi spełniać określone warunki formalne. Przede wszystkim wszystkie wymogi przewidziane dla każdego pisma procesowego. Ponadto apelacja powinna zawierać oznaczenie postanowienia, od którego jest wniesiona (należy podać sygnaturę akt sprawy w I instancji) ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości czy w części.

Należy też zwięźle przedstawić zarzuty oraz je uzasadnić, a następnie wnieść o zmianę lub uchylenie postanowienia (z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia). Można też powołać nowe fakty i dowody, ale może to nastąpić jedynie w razie potrzeby i należy przy tym wykazać, że powołanie tych nowych faktów i dowodów nie było możliwe w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później (w przeciwnym razie sąd okręgowy nie uwzględni wniosku o dopuszczenie nowych dowodów). Apelacja podlega ponadto opłacie sądowej, w tej samej wysokości, jakiej podlegał wniosek.

Wynik apelacji nie zawsze korzystny dla skarżącego

Zgodnie z ogólną zasadą rządzącą procesem cywilnym, sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację, chyba że strona przeciwna również wniosła apelację (art. 384 kpc). Jeśli obie strony wniosły apelację rozstrzygnięcie sądu II instancji może zapaść na niekorzyść jednej z nich, co jest zrozumiałe.

Jak jednak będzie w sytuacji, gdy apelację wniosła tylko jedna z zainteresowanych osób? 

Zaznaczyliśmy powyżej, że zakaz orzekania na niekorzyść obowiązuje w procesie. Tymczasem postępowanie o podział majątku jest postępowaniem nieprocesowym, do którego przepisy o procesie mają zastosowanie tylko odpowiednio. Sprawy o podział majątku (podobnie, jak wszystkie sprawy "działowe") są sprawami o szczególnym charakterze. Dlatego też orzecznictwo Sądu Najwyższego bardzo specyficznie podchodzi do zakazu orzekania na niekorzyść w tych właśnie sprawach. W uchwale z dnia 11 marca 1977 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że sąd II instancji może uchylić orzeczenie o podziale majątku wspólnego małżonków także na niekorzyść strony skarżącej, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub z całością tego orzeczenia (sygn. III CZP 7/77, OSNC 1977/11/205).

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zasada zakazu orzekania na niekorzyść nie obowiązuje bez żadnych wyjątków; w szczególności wskazał na utrwalony pogląd, że wymieniony zakaz nie obowiązuje w wypadku niepodzielności poszczególnych rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym częściowo orzeczeniu. Oznacza to, że w razie uzasadnionego zaskarżenia jednego z tych rozstrzygnięć sąd może zmienić lub uchylić także drugie rozstrzygnięcie, jeżeli jest ono z tym pierwszym rozstrzygnięciem niepodzielnie związane - niepodzielnie w tym sensie, że nie sposób dokonać korekty zaskarżonego rozstrzygnięcia bez odpowiedniej modyfikacji drugiego.

Stanowisko powyższe potwierdził również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28. marca 2003 r. (sygn. IV CKN 1961/00). Zdaniem Sądu, w sprawach działowych sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem orzekania na niekorzyść skarżącego, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia.

Przykład:

• Sąd I instancji dokonał podziału nieruchomości, wchodzącej w skład majątku wspólnego Pani Marii i Zenona, poprzez jej podział fizyczny. Od wydanego postanowienia odwołała się Pani Maria, zarzucając sposób podziału nieruchomości. Sąd II instancji rozpatrując apelację stwierdził, iż jedno z wyodrębnionych w wyniku podziału dwóch mieszkań nie ma kuchni. W związku z tym sąd II instancji przydzielił apelującej większą powierzchnię mieszkalną i obciążył ją większymi spłatami niż sąd I instancji.

Zgodnie z cytowanymi wyżej orzeczeniami Sądu Najwyższego, w razie zaistnienia potrzeby nowej oceny projektu działowego, wskazania innego wariantu i dokonania w związku z tym nowych wyliczeń, może okazać się, że skarżący otrzymując większą wartość majątku (jak w przykładzie) i musi zostać obciążony większą spłatą – jest to konieczna konsekwencja tej nowej oceny.

Skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego 

Od wydanego przez sąd drugiej instancji postanowienia co do istoty sprawy niezadowolonemu uczestnikowi przysługuje skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 519[1]§ 1 kpc). Jednak w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skarga kasacyjna przysługuje tylko, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia jest równa lub wyższa niż sto pięćdziesiąt tysięcy złotych (art. 519[1]§ 2 kpc). W przeciwnym razie kasacja nie przysługuje. Ponieważ skarga kasacyjna przysługuje tylko w wyjątkowych sytuacjach, powinna zostać sporządzona i wniesiona przez profesjonalnego pełnomocnika (taki jest wymóg ustawowy). Dlatego też w niniejszym opracowaniu jedynie sygnalizujemy dopuszczalność tej skargi w sprawach o podział majątku. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)