Postępowanie odrębne w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi

Co to jest postępowanie odrębne w sprawach cywilnych?

W ramach procesu cywilnego w I instancji wyróżnia się:

• postępowanie zwykłe - zasadniczy tryb postępowania procesowego, służący rozpoznawaniu większości spraw cywilnych. Przepisy je normujące mają odpowiednie zastosowanie we wszystkich postępowaniach odrębnych (art. 13 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego - K.p.c.).
• postępowania odrębne - każde służące rozpoznawaniu tylko spraw określonego rodzaju. Toczą się one według przepisów o postępowaniu zwykłym z odrębnościami przewidzianymi w przepisach ich dotyczących. Są one unormowane odmiennie ze względu na szczególny charakter rozpatrywanych w nich spraw.

Obowiązuje zasada niepołączalności trybów postępowania. W trybie postępowań odrębnych mogą być rozpoznawane tylko te sprawy, które zostały do tych trybów przekazane. Nie można z powództwami przekazanymi do trybu postępowania odrębnego łączyć powództw rozpoznawanych w zwykłym postępowaniu procesowym.

Przepisów o postępowaniach odrębnych nie należy interpretować rozszerzająco, mają one bowiem charakter wyjątkowy.

Jakie sprawy są rozpatrywane w postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi?

Są to sprawy o:

• ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka (ojcostwa lub macierzyństwa);
• unieważnienie uznania dziecka;
• rozwiązanie przysposobienia (art. 453 K.p.c.).

Przepisy o postępowaniu odrębnym w tych sprawach stosowane są obligatoryjnie.

Co warto wiedzieć o sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi?

Sprawy te należą do właściwości rzeczowej sądów rejonowych (sądów rodzinnych). Postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi nie łączy się, nie krzyżuje ani nie koliduje z żadnym innym postępowaniem odrębnym.

Mąż matki (jego przedstawiciel ustawowy) może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę - przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko dziecku (art. 63 i 66 K.r.o.).

Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swego męża w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka - przeciwko mężowi i dziecku, a jeżeli mąż nie żyje - przeciwko dziecku (art. 69 § 1 i 2 K.r.o.).

Dziecko po dojściu do pełnoletności może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa męża swojej matki, nie później jednak jak w ciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletniości - przeciwko mężowi swojej matki i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko jej mężowi. Jeżeli mąż matki nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 70 § 1 i 2 K.r.o.). 

Jeśli brak domniemania, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie dziecka przez ojca albo na mocy orzeczenia sądu (art. 72 K.r.o.). Powództwo o ustalenie ojcostwa może być wytoczone (art. 84 § 1-3 K.r.o.) przez:

• dziecko lub matkę małoletniego - przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nieżyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.
• domniemanego ojca dziecka małoletniego - przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nieżyje - przeciwko dziecku.

Powództwo o unieważnienie uznania może być wytoczone (art. 80-82 K.r.o.) przez:

• mężczyznę, który dziecko uznał (w ciągu roku od daty uznania żądać jego unieważnienia z powodu wady swego oświadczenia woli) - przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nieżyje - przeciwko dziecku.
• matkę - przeciwko dziecku i mężczyźnie, który dziecko uznał, a jeżeli mężczyzna ten nieżyje - przeciwko dziecku.
• dziecko (od 18 r.ż. do 20 r.ż.), które zostało uznane przed osiągnięciem pełnoletniości (jeżeli mężczyzna, który je uznał, nie jest jego ojcem) - przeciwko mężczyźnie, który dziecko uznał, i przeciwko matce, a jeżeli matka nieżyje - przeciwko mężczyźnie, który dziecko uznał. Jeżeli mężczyzna ten nieżyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.

Z ważnych powodów przysposobiony i przysposabiający mogą żądać rozwiązania stosunku przysposobienia przez sąd (127 § 1 zd. 1 K.r.o.).

Powództwo we wszystkich powyższych sprawach może wytoczyć także prokurator (art. 86 i 127 K.r.o.) i Rzecznik Praw Obywatelskich - przeciwko wszystkim ww. osobom z kręgu pozwanych, a o ustalenie ojcostwa na rzecz dziecka - tylko przeciwko domniemanemu ojcu (wg art. 454 K.p.c.).

Jakie są główne odrębności tego trybu postępowania cywilnego?

• Do reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy = pełnomocnictwo szczególne. Nie dotyczy to do części postępowania dotyczącego dochodzonych jednocześnie roszczeń majątkowych związanych ustaleniem ojcostwa.

• Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisówo karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu (nie dotyczy to dochodzenia łącznie alimentów).

• Nie można oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych, a w razie zaoczności (art. 339 K.p.c.) - wyłącznie na twierdzeniach w pozwie lubw pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą. W razie więc niestawienia się pozwanego na rozprawę sąd może wydać wyrok dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego.

• Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron.

• Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich - to przypadek rozszerzonej prawomocności wyroku. Nie dotyczy to części orzekającej o roszczeniach alimentacyjnych (art. 458 K.p.c.).

• Powództwo wzajemne o ustalenie ojcostwa jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o ustalenie ojcostwa nie może być wszczęta odrębna sprawa o ustalenie ojcostwa. Strona pozwana w sprawie o ustalenie ojcostwa może jednak również żądać ustalenia ojcostwa (art. 454¹ K.p.c.).

• Rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron (art. 455 K.p.c.).

• Postępowanie umarza się w razie śmierci jednej ze stron, a jeżeli w charakterze tej samej strony występuje kilka osób, w razie śmierci wszystkich tych osób, z zastrzeżeniem następujących wyjątków (art. 456 K.p.c.):

  • W sprawie o ustalenie ojcostwa mężczyzny, który nie jest mężem matki, wytoczonej przez dziecko albo matkę, jak również w sprawie wytoczonej przez dziecko bądź przeciwko mężowi jego matki o zaprzeczenie ojcostwa, bądź przeciwko mężczyźnie, który je uznał, o unieważnienie uznania, postępowanie zawiesza się w razie śmierci tych pozwanych do czasu ustanowienia przez sąd orzekający kuratora, który wstępuje do sprawy na miejsce zmarłego. To samo stosuje sięw sprawie o rozwiązanie przysposobienia w razie śmierci przysposabiającego.

  • W sprawie o zaprzeczenie ojcostwa lubo unieważnienie uznania dziecka postępowanie umarza sięw razie śmierci dziecka. W sprawie o ustalenie ojcostwa postępowanie umarza się, jeżeli dziecko było pozwanym albo powodem i nie pozostawiło zstępnych.

  • Postępowanie o ustalenie ojcostwa zawiesza się w razie śmierci dziecka będącego powodem, jeżeli dziecko pozostawiło zstępnych. Sąd umorzy postępowanie, jeżeli zstępni powoda nie zgłoszą w ciągu 6 miesięcy po wydaniu postanowienia o zawieszeniu wniosku o podjęcie postępowania (z dniem 4 grudnia 2013 r. art. 456 § 3 K.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się do sprawy zaprzeczenia ojcostwa, został uznany za niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 oraz w związku z art. 18 Konstytucji RP oraz z art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zgodnie z pkt 2 wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 listopada 2013 r., Dz.U. z 2013 r.,poz. 1439).

  • W razie śmierci pozwanego, jeżeli jednocześnie z ustaleniem ojcostwa dochodzi się związanych z tym roszczeń alimentacyjnych, postępowanie w części dotyczącej tych roszczeń majątkowych zawiesza się do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy o ustalenie ojcostwa, po czym może ono być podjęte z udziałem następców prawnych zmarłego lub kuratora spadku (art. 458 § 2 K.p.c.).

• Udział prokuratora w tym postępowaniu i wytaczanie przez niego powództw. W sprawach o zaprzeczenie ojcostwa lub o unieważnienie uznania dziecka odpis pozwu doręcza się prokuratorowi i zawiadamia się go o terminach rozprawy (art. 454 i 457 K.p.c.).

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zm.).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl