W jaki sposób sąd dokonuje podziału majątku wspólnego (byłych) małżonków?

Sposób, w jaki dochodzi do podziału majątku wspólnego, jest chyba jednym z najbardziej kluczowych zagadnień tego podziału. Podział majątku wspólnego może nastąpić przez:

1. podział w naturze (fizyczny podział rzeczy) - dotyczy głównie nieruchomości;

2. przyznanie rzeczy jednemu z uczestników na wyłączną własność - z reguły następuje wtedy zasądzenie na rzecz drugiego uczestnika odpowiedniej spłaty;

3. sprzedaż rzeczy i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży.

Niezależnie od przedstawionych wyżej sposobów podziału, trzeba raz jeszcze przypomnieć, iż sąd musi uwzględnić sposób podziału zgłoszony na zgodny wniosek uczestników, nawet jeśli okoliczności sprawy przemawiają za innym sposobem. Sąd dokonuje podziału majątku zgodnie z jednym z powyższych sposobów, według własnego przekonania,  dopiero wówczas, gdy brak jest w tym względzie zgodnego wniosku uczestników.

Jeśli więc najbardziej odpowiedni zdaniem sądu jest podział fizyczny, ale zainteresowani zgodnie wniosą o przyznanie przedmiotu jednemu z nich, sąd jest zobowiązany uwzględnić zgodne stanowisko. Może tego nie zrobić tylko w sytuacji, gdy projekt podziału przedstawiony przez uczestników sprzeciwia się prawu lub zasadom współżycia społecznego, albo narusza w sposób rażący interesy osób uprawnionych.

Na marginesie należy wspomnieć, iż sąd powinien nakłaniać współwłaścicieli do zgodnego przeprowadzenia podziału, wskazując im sposoby mogące do tego doprowadzić. W szczególności zaangażowanie sądu w podział majątku nie stoi na przeszkodzie zawarciu przed tym sądem ugody.

Podział majątku w naturze

Podział w naturze został wymieniony jako pierwszy, gdyż jako pierwszy jest również wymieniany przez przepisy, które te kwestie regulują.

Każdy z uczestników może żądać, aby podział danej rzeczy nastąpił przez jej fizyczne podzielenie; nie będzie to jednak możliwe, jeśli podział taki byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo gdyby pociągał za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (np. nie będzie dopuszczalny podział mieszkania składającego się z jednego pokoju). Podział w naturze dotyczy głównie nieruchomości i znajduje praktyczne zastosowanie najczęściej w przypadku domów (rzadziej w przypadku mieszkań). Projektowany sposób podziału nieruchomości na części powinien być zaznaczony na planie sporządzonym według zasad obowiązujących przy oznaczaniu nieruchomości w księgach wieczystych. Jeżeli więc zachodzą warunki do dokonania podziału w naturze, sąd dokonuje tego podziału na części wartością odpowiadające udziałom uczestników (udziały te co do zasady są równe), z uwzględnieniem wszelkich okoliczności zgodnie z interesem społeczno-gospodarczym. Jeśli w wyniku podziału fizycznego powstaną różnice (a raczej się bez nich nie obejdzie; trudno bowiem sobie wyobrazić idealny podział w naturze, odpowiadający udziałom w majątku wspólnym), różnice te wyrównuje się przez dopłaty pieniężne.

Zarządzenie sprzedaży majątku wspólnego

Rzecz, której nie da się podzielić w naturze, może być sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W postanowieniu zarządzającym sprzedaż, sąd może od razu rozstrzygnąć o wzajemnych roszczeniach stron albo zarządzić tylko sprzedaż, odkładając rozstrzygnięcie o wzajemnych roszczeniach oraz o podziale sumy uzyskanej ze sprzedaży do czasu jej przeprowadzenia. W praktyce taki sposób podziału stosowany jest stosunkowo rzadko.

Przyznanie przedmiotów jednemu z uczestników. Obowiązek spłaty

Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu z uczestników z obowiązkiem spłaty drugiego. W praktyce taki sposób podziału występuje często. Z reguły najważniejszy składnik majątku (mieszkanie) otrzymuje osoba sprawująca bezpośrednią pieczę nad dziećmi. Ponieważ mieszkanie stanowi zwykle najbardziej wartościowy składnik majątku, osoba je otrzymująca będzie zobowiązana do spłaty odpowiedniej kwoty – stosownie do wielkości udziałów w majątku wspólnym – drugiemu uczestnikowi. Kwota spłaty zostanie pomniejszona o spłatę należną od uczestnika, któremu mieszkanie nie zostało przyznane.                      

Przykład:

• W skład majątku wspólnego Państwa Kowalskich wchodzi mieszkanie o wartości 120.000 zł, samochód o wartości 50.000 zł oraz sprzęt AGD o wartości 8.000 zł (w tym lodówka o wartości 1.000 zł). Podział majątku nastąpił w następujący sposób: Pani Kowalska otrzyma mieszkanie oraz lodówkę, zaś Pan Kowalski samochód oraz pozostałe sprzęty gospodarstwa domowego. W tej sytuacji Pani Kowalska otrzymała składniki o wartości 121.000 zł, a Pan Kowalski o wartości 57.000 zł. Zakładając, że udziały uczestników w majątku wspólnym są równe, Pani Kowalska powinna spłacić Panu Kowalskiemu połowę wartości otrzymanych składników (tj. kwotę 60.500 zł), zaś Pan Kowalski powinien spłacić na jej rzecz kwotę 28.500 zł (połowa z kwoty 57.000 zł). Ponieważ spłata Pani Kowalskiej jest większa, sąd skompensuje ją do kwoty spłaty należnej od Pana Kowalskiego i ostatecznie zasądzi od Pani Kowalskiej na rzecz Pana Kowalskiego spłatę w wysokości 32.000 zł (60.500 zł – 28.500 zł.)

W razie przyznania całości rzeczy jednemu z małżonków, własność przechodzi na niego z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu. Jeżeli w wyniku podziału rzecz przypadnie temu z małżonków, który nią nie włada, sąd w postanowieniu działowym orzeknie również, co do wydania jej przez drugiego uczestnika, określając stosownie do okoliczności termin wydania.

Rozdzielenie składników majątkowych między uczestników może doprowadzić do różnic, które trzeba będzie zniwelować przez odpowiednie spłaty. Jeżeli zostały ustalone spłaty lub dopłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać dziesięciu lat , a w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych (art. 212 § 3 kc). Przepis ten powinien być przez sąd stosowany rozważnie, co oznacza, że przy jego stosowaniu należy brać pod uwagę interesy obu stron. Przede wszystkim sąd powinien rozłożyć spłatę na taką liczbę rat, by jej zrealizowanie było możliwe. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 9. stycznia 1976 r. (sygn. III CRN 360/75, LEX nr 7789): „celem postępowania sądowego jest jasne i ostateczne rozstrzygnięcie spornego stosunku prawnego”. Wymogom tym nie odpowiada postanowienie Sądu, dokonujące podziału wspólnej nieruchomości, przez przyznanie jej na własność jednemu z uczestników postępowania z obciążeniem go obowiązkiem dokonania w ciągu miesiąca spłaty 50.000 zł na rzecz drugiego z uczestników postępowania, przy zobowiązaniu tego ostatniego do opuszczenia wspólnej nieruchomości dopiero z chwilą otrzymania mieszkania spółdzielczego, pomimo, że uczestnik ten nie podjął nawet starań o przyjęcie go na członka Spółdzielni.

Jak wspomniano, liczy się interes obu stron. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1974 r. (sygn. III CRN 2/74, LEX nr 7431), oznaczenie sposobu i terminu uiszczenia spłat powinno być dokonane przez Sąd z urzędu, przy czym należy zbadać i rozważyć sytuację uczestników obciążonych spłatami i uprawnionych do spłat, a w konsekwencji tak rozłożyć spłaty, aby nie doprowadzić gospodarstwa objętego podziałem do ruiny, nie obniżyć jego zdolności produkcyjnej i nie pozbawić uczestników otrzymujących gospodarstwo możliwości dokonania niezbędnych gospodarczo inwestycji. W innym orzeczeniu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28.02.1967 r.

, sygn. II CR 408/66, LEX nr 6118), Sąd Najwyższy zauważył, że: „sama istota spłaty wskazuje na to, że termin i sposób rozłożenia na raty zależy od sytuacji materialnej zarówno uczestnika obciążonego spłatami, jak i uczestników uprawnionych do spłat, które to okoliczności sąd zawsze powinien zbadać i rozważyć z urzędu”.

Wpływ wychowywania dzieci na przyznanie składnika majątku

Fakt wychowywania dzieci ma duże znaczenie przy podziale najważniejszego składnika majątkowego, czyli wspólnego mieszkania czy domu. Zgodnie z uchwałą całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30.11.1974 r. (sygn. III CZP 1/74, OSNC 1975/3/37): „Regułą powinno być przyznanie spółdzielczego prawa do lokalu małżonkowi, który zamieszkując we wspólnym mieszkaniu sprawuje bezpośrednią pieczę nad dziećmi”. W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13.02.1974 r., gdzie czytamy, że interes małoletnich dzieci z reguły przemawia za takim podziałem majątku wspólnego małżonków, obejmującego jako najważniejszy i najbardziej wartościowy składnik praw użytkowania wieczystego działki zabudowanej domem jednorodzinnym, żeby dom przeznaczony do zaspokajania podstawowych potrzeb materialnych rodziny przyznany został żonie wychowującej małoletnie dzieci, a nie mężowi, chyba że szczególne okoliczności albo wola uczestników przemawiają za innym rozstrzygnięciem (sygn. III CRN 385/73, LEX nr 7402).

W okolicznościach konkretnej sprawy może się jednak okazać, że właściwe będzie inne rozstrzygnięcie. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10. stycznia 1985 r. (sygn. III CRN 310/84, LEX nr 8668), w którym zauważył, że regułę przyznawania lokalu mieszkalnego małżonkowi sprawującemu pieczę nad dzieckiem należy rozumieć w ten sposób, że reguła ta będzie miała zastosowanie, jeżeli okoliczności konkretnej sprawy nie przemawiają za przyznaniem lokalu mieszkalnego drugiemu z małżonków. Zdaniem Sądu Najwyższego, kwestia pierwszeństwa do otrzymania lokalu mieszkalnego pozostawiona jest rozsądnej ocenie sędziowskiej.

Interes dzieci jednego z małżonków a podział wspólnego mieszkania

Przy podziale majątku znaczenie będzie odgrywał przede wszystkim interes wspólnych dzieci stron - będzie miał decydujące znaczenie głównie przy ocenie sposobu podziału wspólnego mieszkania. Jeśli strony (lub jedna z nich) oprócz wspólnych dzieci mają dzieci z innym partnerem, to interes tych ostatnich nie powinien odgrywać większej roli przy podziale majątku. Sytuacja dziecka jednego z małżonków może mieć znaczenie dopiero, jeżeli nie mają oni wspólnych dzieci. Potwierdził to Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27. sierpnia 1979 r. (sygn. III CRN 137/79, OSNC 1980/2/33), gdzie czytamy, że: „W sprawie o podział majątku wspólnego dla rozstrzygnięcia, któremu z małżonków przyznać spółdzielcze prawo do lokalu, z reguły rozstrzygające znaczenie ma dobro wspólnych dzieci małżonków. Jeżeli jednak małżonkowie dzieci wspólnych nie mają, sytuacja dziecka jednego z małżonków oraz jego dobro nie mogą być obojętne”.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl