Wszystko o protokołach w postępowaniu karnym

19.8.2009

Zagadnienia ogólne

Kodeks postępowania karnego rozróżnia czynności, z których protokół musi być sporządzony, oraz czynności, z których protokół można sporządzić, ale nie jest to bezwzględnie konieczne. Zgodnie z art. 143 § 1 k.p.k., zawsze należy sporządzić protokół z:

przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, wniosku o ściganie i jego cofnięcia,
przesłuchania oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora,
dokonania oględzin,
dokonania otwarcia zwłok oraz wyjęcia zwłok z grobu,
przeprowadzenia eksperymentu, konfrontacji oraz okazania,
przeszukania osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymania rzeczy i danych informatycznych,
otwarcia korespondencji i przesyłki oraz odtworzenia utrwalonych zapisów,
zaznajomienia podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym,
przyjęcia poręczenia,
przebiegu posiedzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa,
przebiegu rozprawy.

Natomiast z wszelkich pozostałych czynności postępowania protokół sporządza się tylko wówczas, gdy wymaga tego przepis szczególny, lub gdy przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne. W przeciwnym przypadku czynność utrwalona zostaje w formie notatki urzędowej. Warto zaznaczyć, że notatka urzędowa utrwalająca czynność, z przebiegu której według przepisów powinien być sporządzony protokół, nie ma żadnej wartości dowodowej w procesie. W innych wypadkach może stanowić dowód (por. wyrok SO w Tarnowie z dn. 9 sierpnia 2002, sygn. akt II AKa 318/2002, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2002/9 poz. 29).

Czynności protokołowane mogą być równocześnie utrwalane w inny sposób, tj. za pomocą stenogramu czy też urządzeń rejestrujących obraz i/lub dźwięk.

Protokół z czynności utrwalanej za pomocą stenogramu (dziś już metoda praktycznie zarzucona) można ograniczyć jedynie do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Mimo to ani pierwopis stenogramu, ani jego dokonany przez stenografa przekład na pismo zwykłe (opatrzony wzmianką, jakim systemem posłużono się przy sporządzeniu pierwopisu) nie zastępują protokołu, a jedynie stają się załącznikami do niego (art.145 § 1 k.p.k.).

Czynności procesowe można również utrwalać za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk (kamery, mikrofony), przy czym przeprowadzający czynność ma obowiązek przed uruchomieniem urządzenia poinformować o tym osoby w niej uczestniczące. Niekiedy taki sposób utrwalenia czynności jest wręcz zalecany, o ile tylko względy techniczne nie stoją temu na przeszkodzie. I tak kodeks postępowania karnego wskazuje w szczególności trzy przypadki, które różnią się przesłankami zastosowania takiej formy utrwalenia przebiegu czynności:

pierwszym z nich jest przesłuchanie świadka lub biegłego przez sędziego wyznaczonego wyznaczonego lub sąd wezwany w trybie art. 396 k.p.k. – dzięki rejestracji czynności w takiej formie skład orzekający uzyska pełne, obiektywne i niezniekształcone informacje o jej przebiegu;
drugi przypadek ma miejsce wtedy, gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że powtórne przesłuchanie danej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu (np. ze względu na jej zły stan zdrowia czy planowany dłuższy wyjazd za granicę). Wówczas utrwalenie gwarantuje możliwość powrotu do pełnej i niezniekształconej treści zeznania lub opinii w każdym momencie postępowania, w którym wystąpi taka potrzeba;
trzecim przypadkiem są przesłuchania w charakterze świadka pokrzywdzonych, którzy nie ukończyli 15 lat, w sprawach o przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece oraz przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności.

Zgodnie z art. 185a k.p.k., przesłuchanie takiego świadka przeprowadza się tylko raz w toku postępowania, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Unormowanie to ma na celu oszczędzenie małoletniemu pokrzywdzonemu wielokrotnego przeżywania stresu związanego z przesłuchaniem i przypominaniem sobie traumatycznych zdarzeń. Stąd też, zgodnie z art. 185a § 3 k.p.k., protokół takiego przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtworzyć.

Analogiczne unormowana została kwestia utrwalenia przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat, sprawach dotyczących przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej oraz przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jednak tylko wówczas, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Utrwalanie przebiegu czynności za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk pozwala na ograniczenie treści protokołu do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami do protokołu. (art. 147 § 3 k.p.k.). Każdy z załączników (stenogram, kaseta magnetofonowa, taśma wideo czy inny nośnik przechowujący obraz lub dźwięk) korzysta z takiej samej ochrony prawnej jak protokół i nie może zostać usunięty z akt sprawy przez zwrot jego jako rzeczy zbędnej (por. wyrok SA w Katowicach z dn. 16 maja 2002, II AKa 64/2002, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2003/2 poz. 49 lub OSA 2003/6 poz. 62 str. 34 lub Prokuratura i Prawo - dodatek 2003/5 poz. 26).

Istotne uprawnienie strony stanowi możliwość otrzymania – na własny koszt – jednej kopii zapisu dźwięku lub obrazu. Możliwość ta jest wyłączona w przypadku zapisów przesłuchań na rozprawach odbywających się z wyłączeniem jawności, a także w trakcie postępowania przygotowawczego (art.147§ 4).

Co powinien zawierać protokół?

Katalog obligatoryjnych elementów protokołu zawiera art. 148 § 1 k.p.k. Ze względu na dużą różnorodność charakteru protokołowanych czynności, konieczne było sformułowanie owych minimalnych formalnych wymogów w sposób ogólny. W każdym protokole powinny się więc znaleźć:

oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących,
przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników,
wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli postanowienie lub zarządzenie sporządzono osobno, wzmiankę o jego wydaniu,
w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności.

Wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organ prowadzący postępowanie zamieszcza się w protokole z możliwą dokładnością. Nie jest to jednak równoznaczne z koniecznością dosłownego przytaczania treści wypowiedzi, a jedynie zachowania sensu oświadczeń, wyjaśnień czy zeznań. Jak orzekł Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 14 marca 2007 (sygn. akt II AKa 13/2007, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2007/5 poz. 42), protokół czynności procesowej sporządza się z możliwą dokładnością, która ma oddawać zeznania świadka, ale nie jest naruszeniem tej zasady użycie innych określeń niż użyte przez świadka, byle tylko nie deformowało to sensu zeznań. Zdarza się często, że zapis dosłowny nie pozwoliłby pojąć owego sensu z powodu sposobu posługiwania się przez świadka językiem bądź też pozostawiałby zbyt duży margines odczytywania znaczenia użytych słów. Tenże sąd porusza również tę kwestię w wyroku z dnia 17 maja 2001 (II AKa 100/2001), precyzując, że protokół zeznań (wyjaśnień) ma utrwalać treść wypowiedzi w sposób oddający istotę rzeczy, może więc zawierać słowa czy zwroty, których wysłuchiwany nie używał, o ile są one użyteczne dla spełnienia celu protokołowania.

Zatem pewien stopień dowolności, w tym stosowanie omówień i skrótów, z zachowaniem sensu wypowiedzi jest dopuszczalny, a niekiedy, gdy świadek posługuje się trudno zrozumiałym językiem, wręcz wskazany dla usprawnienia postępowania. Protokół winien zawierać także, w jakich momentach świadek milczał, wahał się, czy nie udzielał jednoznacznej odpowiedzi.

Możliwość weryfikacji treści protokołu dla uczestników czynności procesowej przewiduje art. 148 § 4 kpk, przyznający im prawo żądania odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu (odczytuje go osoba przeprowadzająca czynność). Istotną gwarancję procesową stanowi również zastosowanie do protokołów zasady bezpośredniości, czyli zakaz zastępowania zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwoływaniem się do innych protokołów, zawarty w art. 148 § 3 k.p.k.

Warto pamiętać, że osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów.

Szczególne wymogi formalne protokołów

Dla niektórych czynności procesowych kodeks postępowania karnego przewiduje dodatkowe wymogi formalne. I tak zgodnie z art. 229 k.p.k. protokół przeszukania powinien dodatkowo zawierać oznaczenie sprawy, z którą zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie ma związek, oraz podanie dokładnej godziny rozpoczęcia i zakończenia czynności, dokładną listę zatrzymanych rzeczy i w miarę potrzeby ich opis, a nadto wskazanie polecenia sądu lub prokuratora. Jeżeli polecenie nie zostało uprzednio wydane, zamieszcza się w protokole wzmiankę o poinformowaniu osoby, u której czynność przeprowadzono, że na jej wniosek otrzyma postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia czynności.

Z kolei w protokole zatrzymania należy zawrzeć imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości - jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach (art. 244 § 3 k.p.k.).

Zaś w protokole czynności przeprowadzonej z udziałem specjalistów należy wskazać ich imiona i nazwiska, specjalność, miejsce zamieszkania, miejsce pracy i stanowisko oraz podać rodzaj i zakres czynności wykonanych przez każdego z nich (art. 205 § 3 k.p.k.).

Kto sporządza protokół?

Katalog osób uprawnionych do sporządzania protokołu przedstawia się odmiennie w przypadku rozprawy, a odmiennie w przypadku innych czynności procesowych. Protokół rozprawy może sporządzić aplikant, pracownik sekretariatu lub asesor sądowy, jeżeli nie należy do składu orzekającego. Protokół każdej innej czynności może oprócz tego sporządzić osoba przybrana przez przeprowadzającego czynność (po odebraniu od niej przyrzeczenia) lub sam przeprowadzający czynność (art. 144 k.p.k.). Sam sędzia może jedynie sporządzić protokół jedynie z czynności wykonywanej w trybie art. 97 k.p.k. (sprawdzenie okoliczności faktycznych przed wydaniem orzeczenia), art. 396 k.p.k. (czynności wykonywane przez sędziego wyznaczonego lub sąd wezwany) oraz art. 316 k.p.k. (niepowtarzalne przesłuchanie świadka), o ile nie uczestniczy w nich również protokolant.

O szczególnym statusie i samodzielnej roli protokolanta w procesie świadczy postawienie mu takich samych wymogów, co do bezstronności, jakie stawiane są sędziemu. O wyłączeniu protokolanta w trakcie rozprawy decyduje sąd, a w pozostałych przypadkach osoba przeprowadzająca czynność protokołowaną (art. 146 k.p.k.).

Tak rygorystyczne podejście do kwestii bezstronności protokolanta jest uzasadnione, gdyż przekłamania w protokole mogą mieć dla strony doniosłe negatywne konsekwencje procesowe - nie można np. zwracać się o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o doręczenie wyroku sądu odwoławczego z powołaniem się na brak zorientowania w przepisach procesowych, gdy w protokole znajduje się adnotacja o pouczeniu stron o terminie i sposobie wniesienia kasacji.

Protokół sporządza się pismem maszynowym bądź w formie wydruku komputerowego. W wyjątkowych sytuacjach protokół można sporządzić odręcznie (§ 86 regulaminu urzędowania sądów powszechnych).

Kto podpisuje protokół?

Protokół rozprawy oraz posiedzenia podpisują niezwłocznie przewodniczący i protokolant. Nie są zatem wymagane podpisy pozostałych członków składu orzekającego. Jedynie w przypadku, gdy przewodnicząc nie może podpisać protokołu, czyni to za niego jeden z członków składu orzekającego, z zaznaczeniem przyczyny braku podpisu przewodniczącego.

Stenogram oraz jego przekład podpisuje stenograf, a ponadto przewodniczący rozprawy lub przeprowadzający czynność (art. 149 k.p.k.).

Protokoły innych czynności procesowych podpisują natomiast, po jego uprzednim obligatoryjnym odczytaniu, wszystkie osoby biorące udział w tych czynnościach. Podpisując protokół, uczestnik czynności ma prawo zgłosić zarzuty co do jego treści. Muszą one zostać wciągnięte do protokołu wraz z oświadczeniem osoby przeprowadzającej czynność (art. 150 k.p.k.). Jeżeli osoba uczestnicząca w czynności procesowej odmawia podpisu lub nie może go złożyć, organ dokonujący czynności zaznacza przyczynę braku podpisu. Taki protokół nie jest bynajmniej nieważny - jego moc dowodową oceni sąd w świetle całokształtu okoliczności.

Brak podpisu choćby jednej z łącznie zobowiązanych osób pod protokołem rozprawy lub posiedzenia skutkuje formalnym nieistnieniem protokołu – bez wymaganych podpisów stanowi on jedynie projekt. Oznacza to niedopuszczalność odczytania takiego protokołu na rozprawie; nie spełnia on bowiem wymogów protokołu jako dokumentu procesowego(por. postanowienie SN Izba Karna z dnia 4 stycznia 2006, sygn. akt V KK 150/2005).

Jednakże brakujące podpisy mogą być złożone później, ze wskazaniem daty ich złożenia i przyczyn opóźnienia (art. 151 § 2 k.p.k.). Jest to zatem, mimo poważnych konsekwencji procesowych, brak usuwalny.

Sprostowanie protokołu

Zgodnie z art. 151 § 1 k.p.k. skreślenia i poprawki oraz uzupełnienia dokonane w protokole wymagają omówienia podpisanego przez osoby podpisujące protokół. Ma to zagwarantować, że żadna zmiana nie zostanie dokonana w późniejszym czasie, bez wiedzy uczestników czynności.

Zakwestionowanie treści protokołu posiedzenia lub rozprawy jest możliwe jedynie w trybie art. 152 k.p.k., czyli poprzez złożenie wniosku o sprostowanie (jeśli pisemnie, to warto pamiętać o wymogach pisma procesowego). Przesłanką złożenia wniosku jest posiadanie interesu prawnego w dokonaniu sprostowania. Występując z wnioskiem, należy wskazać na nieścisłości i opuszczenia.

Zgodnie ze stanowiskiem SN, wyrażonym w wyroku z dnia 28 czerwca 2000 (V KKN 400/99, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2001/4 poz. 17) o "nieścisłościach" możemy mówić wtedy, gdy zapisy są niewystarczająco precyzyjne lub błędne. W wypadku "opuszczenia" niezgodność protokołu z rzeczywistością polega na tym, że w protokole brak jest pewnej informacji co do zdarzeń, które miały miejsce, np. opuszczenie czynności procesowej.

Szczegółową procedurę rozpatrzenia wniosku o sprostowanie protokołu normuje art. 153 k.p.k., zgodnie z którym:

§ 1. Przewodniczący po wysłuchaniu protokolanta może przychylić się do wniosku i wydać zarządzenie o sprostowaniu protokołu; w przeciwnym razie w przedmiocie sprostowania protokołu orzeka, po wysłuchaniu protokolanta, sąd w składzie, który rozpoznawał sprawę.

§ 2. Jeżeli nie można utworzyć tego samego składu, postanowienie nie zapada, a poszczególni jego członkowie oraz protokolant składają do akt sprawy oświadczenie co do zasadności wniosku.

§ 3. W razie uwzględnienia wniosku należy w sprostowanym protokole umieścić odpowiednią wzmiankę, którą podpisują przewodniczący i protokolant.

§ 4. Wniosek o sprostowanie protokołu rozprawy lub posiedzenia pozostawia się bez rozpoznania, jeżeli został złożony po wysłaniu akt sprawy do wyższej instancji.

Sąd może wydać postanowienie o sprostowaniu lub o odmowie sprostowania protokołu. Na postanowienia te zażalenie nie przysługuje. Niezależnie od sposobu jego załatwienia, wniosek o sprostowanie stanowi obligatoryjny załącznik do protokołu (art. 155 § 2 k.p.k.).

Osobną kategorię stanowi sprostowanie oczywistych omyłek pisarskich lub rachunkowych, które może nastąpić na wniosek lub z urzędu w każdym czasie (art. 154 k.p.k.). O treści sprostowania zawiadamia się strony, a o odmowie sprostowania osobę, która zgłosiła wniosek o sprostowanie (art. 155 § 1 k.p.k.).

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r., Nr. 89, poz. 555, ze zm.);
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. - regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. 2007 r., Nr 38, poz. 49)

Zespół
e-prawnik.pl