Jaka część majątku wspólnego nie podlega podziałowi po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej?

W zasadzie majątek wspólny małżonków będzie stanowił przedmiot podziału. Nie podlega natomiast podziałowi majątek osobisty każdego z małżonków.

Czy majątek, który stanowi współwłasność małżonków w częściach ułamkowych, podlega podziałowi?

Nie będzie również podlegał podziałowi majątek, który stanowi współwłasność małżonków, ale współwłasność w częściach ułamkowych, a nie łączną. Jest to więc majątek „wspólny” tylko w tym sensie, że małżonkowie są jego współwłaścicielami; nie jest to jednak majątek wspólny w rozumieniu przepisów kodeksu rodzinnego. Podstawowa różnica między tymi majątkami sprowadza się do tego, że w przypadku majątku, o którym mowa, jest możliwe ustalenie udziałów przypadających każdemu z małżonków (co nie jest przecież możliwe w przypadku majątku wspólnego, jeśli wspólność istnieje).

Przykład:

• Kowalscy nabyli przed ślubem samochód za kwotę 25.000 zł. Pan Kowalski przeznaczył na to kwotę 10.000 zł, a Pani Kowalska 15.000 zł. Kowalscy nie zawierali żadnych umów majątkowych. Dlatego Pan Kowalski posiada 40%, a Pani Kowalska 60% udziałów w nabytym samochodzie. Nie stanowi on majątku wspólnego i nie podlega podziałowi. Udziały Państwa Kowalskich wchodzą w skład ich majątków osobistych.

Sytuacja opisana w powyższym przykładzie będzie miała również zastosowanie, w przypadku nabycia przez oboje małżonków przedmiotów majątkowych już w trakcie trwania wspólności majątkowej, ale za środki pochodzące z ich majątków osobistych. Również takie przedmioty nie wejdą do majątku wspólnego i nie będą podlegać podziałowi. 

Składniki majątku wspólnego zużyte na potrzeby rodziny 

Podziałem mogą być objęte jedynie te składniki majątku wspólnego, które istnieją w chwili dokonywania podziału. W toku postępowania może pojawić się zarzut, że składnik majątku już nie istnieje, dlatego że jedna ze stron zdążyła przed dokonaniem podziału zużyć go w całości na swoje potrzeby. Nie podlegają jednak podziałowi te składniki majątku, które zostały zużyte na zwykłe potrzeby rodziny, w ramach prawidłowego zarządu majątkiem wspólnym. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.03.1977 r., sygn. III CRN 31/77, OSNCP 1977, nr 12, poz. 243).    

Przykład: 

• Pani Zofia Z. ulokowała pieniądze wchodzące w skład majątku wspólnego na lokacie bankowej (9.000 zł). Małżonkowie Z. przez kilka lat pozostawali w faktycznej separacji. W tym czasie małżonek Pani Zofii wyprowadził się z mieszkania i nie płacił alimentów. Pani Zofia zmuszona była co jakiś czas sięgać po środki z lokaty, żeby zaspokoić podstawowe potrzeby swoje oraz dzieci – pieniądze te wydatkowała min. na opłaty czynszowe, wycieczki szkolne dzieci, przybory szkolne, rachunki za media, lekarstwa, itp. Do chwili złożenia wniosku o podział majątku cała kwota z lokaty została wydatkowana na bieżące potrzeby. W toku sprawy działowej Pan Z. zarzucił byłej małżonce, że bezzasadnie rozdysponowała kwotą z lokaty, do której on nie miał dostępu. Jest jednak wielce prawdopodobne, że sąd nie weźmie pod uwagę kwoty, ulokowanej na lokacie, gdyż została ona zużyta zgodnie z przepisami o zarządzie majątkiem wspólnym na bieżące potrzeby rodziny.

Składniki majątku zmarnotrawione przez małżonka 

Zaznaczyliśmy, że przy podziale majątku nie bierze się pod uwagę składników majątkowych zużytych (w czasie trwania wspólności lub po jej ustaniu) na bieżące potrzeby rodziny.

Uwzględnia się natomiast te składniki, które zostały celowo zniszczone czy roztrwonione przez jednego z małżonków. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 20.01.1974 r. (sygn. III CRN 384/73, LEX nr 7386), skład majątku wspólnego ustala się w zasadzie według stanu w dacie ustania wspólności, jednak w wypadkach, gdy jeden z małżonków celowo wyzbywa się przedmiotów należących do majątku wspólnego przed ustaniem wspólności, przedmioty te lub ich równowartość podlegają rozliczeniu przy podziale.

Trudno sobie wyobrazić podział składnika majątkowego, który nie istnieje. Rozliczenie następuje, więc w sensie rachunkowym poprzez zaliczenie wartości danego przedmiotu na poczet udziału przypadającego małżonkowi, który do utraty doprowadził. Gdyby między zainteresowanymi powstał spór, czy zużyty składnik będzie wchodził w skład majątku wspólnego (podobnie, jak w razie sporu dotyczącego każdego innego składnika majątku, podlegającego podziałowi), sąd może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne (art. 685 w zw. z art. 567 § 3 kpc).

Prawo najmu lokalu mieszkalnego 

Prawo najmu lokalu mieszkalnego stanowi dość specyficzny składnik majątku małżonków. Zgodnie z przepisami, wchodzi w skład majątku wspólnego nawet wówczas, gdy między małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa. Zgodnie bowiem z art.  680¹ § 1 k.c., małżonkowie bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe są najemcami lokalu, jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny nastąpiło w czasie trwania małżeństwa. Jeżeli między małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa, do wspólności najmu stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej. 

Powyższe przepisy oznaczają, że nawet w razie rozdzielności majątkowej, prawo najmu tworzy samoistny „majątek wspólny", którego z tego majątku nie mogą wyłączyć nawet sami małżonkowie. Również ustanie wspólności ustawowej w czasie trwania małżeństwa nie pociąga za sobą ustania wspólności najmu lokalu. Jednakże sąd, stosując odpowiednio przepisy o zniesieniu wspólności majątkowej, może z ważnych powodów na żądanie jednego z małżonków znieść wspólność najmu lokalu (680¹ 2 kc).

Kwestia dopuszczalności podziału prawa najmu lokalu mieszkalnego w postępowaniu o podział majątku ma długą historię. Zgodnie z uchwałą siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31.08.1974 r., wpisaną do księgi zasad prawnych, podział prawa najmu nie był możliwy (sygn. III CZP 8/74, OSNC 1975/4/51). Uchwała o praktycznie tej samej treści została następnie powtórzona przez Sąd Najwyższy w dniu 9.10.1985 r. (sygn. III CZP 53/85, OSNC 1986/9/136). Dopiero w postanowieniu z dnia 19.04.1996 r. Sąd Najwyższy zmienił zdanie i uznał, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd może objąć podziałem wchodzące w skład tego majątku prawo najmu lokalu mieszkalnego (sygn. I CRN 55/96, OSNC 1996/9/123). Oczywiście od razu powstał problem, jak w takiej sytuacji należy wyliczyć wartość tego prawa (nie można przecież przyjąć wartości rynkowej zajmowanego lokalu, gdyż byłoby to krzywdzące dla strony zobowiązanej do spłaty połowy tej wartości, podczas gdy lokal nie stanowi jej własności). Wątpliwości zostały rozstrzygnięte uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2002 r. (sygn. III CZP 28/02), zgodnie z którą wartość prawa najmu lokalu komunalnego, objętego podziałem majątku wspólnego, stanowi różnica między czynszem wolnym a czynszem regulowanym z uwzględnieniem - w konkretnych okolicznościach sprawy - okresu prawdopodobnego trwania stosunku najmu. Zgodnie z tym wyrokiem, wyliczenie wartości prawa najmu następuje w sposób następujący: najpierw ustala się różnicę między czynszem wolnorynkowym a czynszem regulowanym (czynszem płaconym przez najemcę) a następnie tak uzyskaną kwotę mnoży się przez okres prawdopodobnego trwania stosunku najmu (co zależy zawsze od okoliczności konkretnej sprawy; dla przykładu może to być np. okres do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez małoletnie dziecko).

Podział wspólnych długów 

Podział majątku wspólnego obejmuje jedynie tzw. stan czysty tego majątku, co oznacza zakaz dzielenia długów. Oczywiste jest jednak, że bardzo często przedmiot nie stanowiłby składnika majątku wspólnego, gdyby nie powstał dług (np. mieszkanie zakupione ze środków kredytu bankowego). Osoby zobowiązane do spłaty długu nie mogą być jednak zwolnione z tego obowiązku ani w wyniku rozwodu, ani w wyniku podziału majątku.

Często same strony dochodzą do porozumienia, którego przedmiotem jest scedowanie na jedną z nich obowiązku spłaty całego zadłużenia w zamian za otrzymanie składnika majątku na wyłączną własność (np. były mąż zgadza się na przyznanie mieszkania byłej żonie bez żadnych spłat na jego rzecz, w zamian za to, że spłaci ona samodzielnie do końca kredyt bankowy zaciągnięty za zakup tego mieszkania). Ustalenia takie mogą być skuteczne jedynie w relacjach wewnętrznych między zainteresowanymi osobami. Nie są natomiast skuteczne względem wierzyciela. Stanowisko powyższe znajduje potwierdzenie w postanowieniu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5.12.1978 r. (sygn. III CRN 194/78, OSNC 1979/11/207), w którym czytamy, że: „Długów zaciągniętych przez oboje małżonków nie można rozliczać przy podziale wspólnego majątku, gdyż mimo takiego podziału dług nadal się utrzymuje. Przerzucenie długu na jednego tylko z małżonków godziłoby w prawa wierzycieli”. Oczywiście w praktyce, wierzyciel może zgodzić się na przejęcie całego długu przez jednego tylko uczestnika postępowania działowego, należy się jednak o taką zgodę postarać.

Odrębnym zagadnieniem są długi, które zostały spłacone w okresie od ustania wspólności do chwili podziału (czyli np. spłacone po rozwodzie, ale jeszcze przed podziałem majątku). Cytowane wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1978 r. odnosi się również do tej kwestii. Zgodnie z jego treścią, jeśli dług zaciągnięty przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej został zużyty na majątek wspólny i spłacony w okresie pomiędzy ustaniem wspólności a podziałem majątku wspólnego, to tak spłacona należność przestaje być długiem i przekształca się w roszczenie o zwrot nakładów na rzecz małżonka, który dokonał zapłaty. Roszczenie takie podlega rozliczeniu na podstawie art. 45 kro. Zgodnie zaś z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 9.09.1976 r., sąd w postanowieniu działowym rozstrzyga tylko o takich długach związanych z majątkiem wspólnym i ciążących w czasie trwania wspólności na obojgu małżonkach jako podmiotach wspólności majątkowej małżeńskiej, które zostały spłacone przez jednego z małżonków z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego (sygn. III CRN 83/76, OSP 1977/9/157). Długi tego rodzaju podlegają rozliczeniu w ramach zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny. 

Pamiętaj, że: 

• Od podziału długu, który nie jest dopuszczalny w postępowaniu o podział majątku, należy odróżnić rozliczenie długów, dokonane w ramach zwrotu wydatków i nakładów. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)