Zaspokojenie zwykłych potrzeb rodziny a odpowiedzialność małżonków

Kiedy i jak małżonek odpowiada za zobowiązanie zaciągnięte przez drugiego małżonka dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny?

Zgodnie z art. 30 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny.

Przepis ten ma ochronić interesy wierzycieli małżonka zaciągającego dług. Oboje małżonkowie odpowiadają w tym przypadku za zaciągnięte przez jednego z małżonków zobowiązanie wszystkimi składnikami swoich majątków, tj. majątku wspólnego i majątków osobistych. Wierzyciel ma więc dostęp zarówno do majątku wspólnego małżonków, jak i ich majątków osobistych (odrębnych). Odpowiedzialność ta nie wygasa w razie ustania małżeństwa lub jego unieważnienia. W razie zaspokojenia wierzytelności z majątku osobistego jednego z małżonków, ewentualne rozliczenie między nimi z tego tytułu powinno nastąpić przy uwzględnieniu zakresu ich obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (por. art. 366 i następne Kodeksu cywilnego). Małżonek, który zobowiązania nie zaciągał, odpowiada solidarnie, ale za cudzy dług.

Małżonkowie odpowiadają solidarnie bez względu na przyjęty ustrój majątkowy, jakiemu podlegają (stosowania tego przepisu nie wyłącza nawet ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami). Nie ma tu znaczenia, czy przedmiot nabyty w związku z zaciągniętym zobowiązaniem wejdzie do majątku wspólnego małżonków, czy też do majątku osobistego jednego z nich.

Art. 30 § 1 K.r.o. jest stosowany nawet, gdy małżonkowie nie pozostają we wspólnym pożyciu, lecz w separacji faktycznej lub orzeczonej przez sąd, np. małżonek jest zobowiązany do opłat za mieszkanie, które służy potrzebom rodziny (zwłaszcza gdy są małoletnie dzieci), choćby nawet przysługiwało ono tylko drugiemu małżonkowi.  

Omawiany przepis dotyczy wyłącznie zobowiązań wynikających z czynności prawnych, a nie innych zdarzeń. Zobowiązania wynikłe z deliktów (tzn. czynów zabronionych przez prawo) nie mieszczą się w zakresie zastosowania tego przepisu. Przepis ten ma natomiast zastosowanie do obowiązku naprawienia szkody wynikłej wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania zaciągniętego przez czynność prawną w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny.  

Małżonek, który zaciąga zobowiązanie dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, działa w imieniu własnym. Zaciągnięcie takiego zobowiązania nie powoduje, że drugi z małżonków staje się stroną tej czynności (stosunku prawnego) i jest uprawniony do domagania się spełnienia świadczenia wzajemnego przez wierzyciela współmałżonka. Ewentualne oświadczenie o odstąpieniu od umowy może być więc złożone jedynie małżonkowi, który zawierał tę umowę. Solidarna odpowiedzialność małżonka za zobowiązanie zaciągnięte przez jednego z nich nie oznacza, że w sprawie o zasądzenie należności z tytułu tego zobowiązania udział drugiego małżonka po stronie pozwanej jest konieczny.

Kiedy mamy do czynienia z zaspokajaniem "zwykłych potrzeb rodziny"?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi o odpowiedzialności solidarnej obu małżonków jedynie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 § 1 K.r.o.), a nie za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich.

Art. 30 K.r.o. dotyczy zwykłych potrzeb:

• małżonków, ich wspólnych dzieci i dzieci wspólnie przez nich przysposobionych (a więc tzw. rodziny małej, rodziny sensu stricto) oraz
• innych domowników, które są zaspokajane w ramach wspólnego gospodarstwa domowego.  

"Potrzeby rodziny" to wspólne potrzeby całej rodziny lub też potrzeby indywidualne poszczególnych jej członków.

"Zwykłe potrzeby rodziny" zaś to potrzeby niezbędne (wymagające bezwzględnego zaspokojenia) oraz codzienne potrzeby, które są usprawiedliwione, normalne, stałe lub powtarzające się i dotyczą zapewnienia rodzinie wyżywienia, ubrania, mieszkania, ochrony zdrowia, rozwoju duchowego i kulturalnego, a także wychowania dzieci. Chodzi tu zwykle o niewielką wartość przedmiotu zobowiązania, jak np. zakupy w sklepie spożywczym "na zeszyt", pożyczka na lekarstwa, zakupy ziemniaków na zimę, odzieży, drobnych przedmiotów urządzenia domowego, środków czystości, pomocy szkolnych, opłaty za mieszkanie (np. czynsz najmu), energię elektryczną, gaz i wodę, abonament radiowo-telewizyjny, wydatki na bieżącą konserwacją mieszkania i naprawą urządzeń domowych, zakup pomocy szkolnych, prasy.

Przykład:

Za należności czynszowe spółdzielni budownictwa mieszkaniowego są solidarnie odpowiedzialni oboje małżonkowie (nawet z majątku osobistego każdego z nich), a nie tylko ten z małżonków, który jest członkiem spółdzielni. Nawet zniesienie przez sąd wspólności spółdzielczego prawa do lokalu pozostaje bez wpływu na określoną w art. 30 § 1 K.r.o. odpowiedzialność solidarną obojga małżonków za zapłatę opłat związanych z używaniem spółdzielczego lokalu mieszkalnego.

Natomiast zakupy luksusowe czy zakupy przedmiotów i urządzeń domowych trwałego użytku oraz inne wydatki służące sfinansowaniu wiekszych inwestycji w gospodarstwo domowe nie należą do spraw związanych z zaspokojeniem zwykłych potrzeb rodziny.

Co do klasyfikacji potrzeb jako należących lub nie należących do zwykłych potrzeb rodziny w doktrynie występują dwa stanowiska:

1. jedni uznają, iż właściwy w tym wypadku jest poziom życia konkretnej rodziny (kryterium subiektywne); 
2. inni zaś, że za decydujące należy przyjąć warunki materialne i stopę życiową przeciętnej rodziny w kraju, której potrzeby są zaspokajane z bieżących zarobków lub innych dochodów rodziny (kryterium obiektywne); stanowisko to uzasadniane jest bezpieczeństwem obrotu i ochroną interesów osób trzecich; nawet w tym ujęciu zakres zwykłych potrzeb rodziny ulega zmianie wraz ze zmianą warunków społeczno-gospodarczych i poziomu życia przeciętnej rodziny.  

Jeśli zobowiązanie przekracza zakres zwykłych potrzeb rodziny, to nie oznacza, że drugi małżonek nie będzie wcale za to zobowiązanie odpowiadał. Małżonek, który nie działał, bedzie jednak w tym przypadku odpowiadał jedynie majątkim wspólnym, a nie osobistym.

Czy można wyłączyć solidarną odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny?

Małżonkowie nie mogą w drodze porozumienia wyłączyć ani ograniczyć solidarnej odpowiedzialności wynikającej z art. 30 § 1 K.r.o. - i to zarówno co do zobowiązań już zaciągniętych, jak i na przyszłość. Wyłączenie lub ograniczenie solidarnej odpowiedzialności małżonków może natomiast być zastrzeżone - w sposób wyraźny lub nawet dorozumiany - w umowie z kontrahentem jednego z małżonków (choć nie wszyscy przedstawiciele nauki prawa się z tym zgadzają). 

Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania jest odpowiedzialny tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności.

Za takie "ważne powody" należy przy tym uznać takie postępowanie jednego z małżonków w sprawach majątkowych, spowodowane przez jego lekkomyślność, rozrzutność, nieudolność lub złośliwość w stosunku do współmałżonka albo rodziny, które godzi w jej dobro i zagraża bytowi rodziny albo poważnie narusza interesy współmałżonka lub zagraża tym interesom (np. zazwyczaj występuje to w przypadku faktycznej separacji, separacji orzeczonej przez sąd albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków). Nie jest istotne, czy było to dzialanie zamierzone, czy nie. Decydują obiektywne skutki takiego postępowania. Przy ocenie, czy zachodzą "ważne powody" nie można pomijać interesu drugiej strony zobowiązania zaciągniętego przez jedno z małżonków (wierzyciela). 

Sprawa taka podlega rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym. Wnioskodawcą może być tylko jeden z małżonków (obojetnie który). Rozpoznanie sprawy nie wymaga wyznaczenia rozprawy. Trzeba jednak umożliwić złożenie wyjaśnień małżonkowi wnioskodawcy, chyba że jego wysłuchanie jest niemożliwe lub niecelowe. Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego, aby ustalić warunki, w jakich żyją małżonkowie.

Postanowienie staje się skuteczne po uprawomocnieniu się - nie wywołuje jednak skutku do zobowiązań zaciągniętych wcześniej, ale tylko na przyszłość. Obejmuje ono oboje małżonków, tj. niezależnie od tego, który z małżonków zaciągnie zobowiązanie, odpowiedzialny za jego wykonanie będzie tylko ten z małżonków, który je zaciągnął. Powoduje to jedynie wyłączenie odpowiedzialności majątkiem osobistym tego z małżonków, który zobowiązania nie zaciągnął, nie wpływa zaś na odpowiedzialność małżonków majątkiem wspólnym.

Względem osób trzecich wyłączenie odpowiedzialności solidarnej jest skuteczne, jeżeli było im wiadome. Ciężar dowodu, że osoba trzecia wiedziała o wyłączeniu odpowiedzialności solidarnej małżonków, spoczywa na tym małżonku, który na tę okoliczność się powołuje.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)