Jak ustanowić prawo do zarządzania spadkiem po śmierci mamy?

Odpowiedź prawnika: Jak ustanowić prawo do zarządzania spadkiem po śmierci mamy?

Sporządzoną na Pani potrzebę opinię prawną oparliśmy na przepisach:

Odnosząc te informacje do przedstawionego stanu faktycznego należy wskazać, że jeśli jest Pani współwłaścicielką nieruchomości wraz z matką, a więc Pani matka posiada udział we współwłasności wynoszący 1/2, po jej śmierci udział ten podlegać będzie dziedziczeniu. Tak jak zostało wcześniej wskazane, w pierwszej kolejności dziedziczą zstępni i małżonek. Jeśli więc do spadku powołana będzie Pani oraz brat, czyli dwie osoby, każda z nich otrzyma w spadku udział we współwłasności równy ¼. Aby osiągnąć ten skutek, nie jest konieczne sporządzanie testamentu; ten bowiem w zasadzie powinien zostać sporządzony, jeśli zasady dziedziczenia wynikające z ustawy mają zostać zmodyfikowane.

Modyfikacja ogólnych zasad w Pani przypadku mogłaby polegać na powołaniu osoby sprawującej zarząd majątkiem spadkowym. Taką osobą może być wykonawca testamentu. Jak wskazuje art. 986 k.c., spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę lub wykonawców testamentu. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych. Jeżeli osoba powołana jako wykonawca testamentu nie chce tego obowiązku przyjąć, powinna złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem.

Wykonawca testamentu, jak wskazuje art. 986(1) k.c., może zostać powołany przez spadkodawcę do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem.

6. Na tle powołania wykonawcy testamentu może powstać wątpliwość, czy instytucja ta może być wykorzystywana przy dziedziczeniu ustawowym, a więc wówczas, gdy nie istnieją żadne rozrządzenia testamentowe, poza powołaniem wykonawcy testamentu. Nie można zgodzić się z poglądem, iż "jest już testamentem oświadczenie spadkodawcy, które zawiera tylko ustanowienie wykonawcy dla majątku pozostawionego spadkobiercom ustawowym" (L. Bełza, Skuteczność..., op. cit., s. 48). Po pierwsze, termin "wykonawca testamentu" jednoznacznie wskazuje, na czym polega funkcja osoby wskazanej jako wykonawca. Po drugie, oświadczenie spadkodawcy o ustanowieniu wykonawcy może być jedynym rozrządzeniem testamentowym tylko wówczas, gdy w innych testamentach zawarta jest wola zmarłego podlegająca wykonaniu. Jeżeli bowiem rozrządzeń takich nie ma, to rozrządzenie dotyczące ustanowienia wykonawcy testamentu nie wywołuje żadnych skutków prawnych (nie jest prawnie wiążące) i za testament uznane być nie może. Wątpliwa jest też dopuszczalność powołania wykonawcy testamentu przy dziedziczeniu ustawowym w sytuacji, gdy spadkodawca w testamencie rozrządzi częścią majątku w postaci zapisów windykacyjnych. W takim przypadku wykonawca testamentu nie może być powołany do zarządzania spadkiem, jego rola bowiem ograniczałaby się jedynie do wydania przedmiotu zapisu windykacyjnego osobie, na której rzecz zapis taki został ustanowiony (art. 988 § 3k.c.)1 .

Obowiązki wykonawcy testamentu wskazane zostały w art. 988 k.c. Jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłe i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą, a w każdym razie niezwłocznie po dokonaniu działu spadku.

Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem. Może również pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozwany w sprawach o długi spadkowe. Wykonawca testamentu powinien wydać osobie, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, przedmiot tego zapisu.

Jak zostało wskazane w stanie faktycznym, Pana intencją jest uzyskanie prawa do zarządzania majątkiem spadkowym po śmierci matki. Wskazane wyżej przepisy nie wskazują jednak na możliwość decydowania przez wykonawcę testamentu (lub zarządcę majątkiem spadkowym) o sprzedaży udziału spadkowego należącego do innej osoby. Zarząd majątkiem spadkowym sprowadza się bowiem głównie do podejmowania czynności dotyczących przedmioty wspólnego prawa spadkobierców, w ich wspólnym interesie.

Z ogólnych zasad dziedziczenia wynika, że prawa i obowiązki zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na spadkobierców. Na tej podstawie Pani brat, w chwili śmierci matki, otrzyma udział w nieruchomości wynoszący ¼ - jeżeli takie będzie rozrządzenie testamentowe lub w razie braku testamentu, przy dziedziczeniu ustawowym. Oznacza to, że będzie istnieć między Państwem wspólność majątkowa, do której należy stosować przepisy dotyczące współwłasności w częściach ułamkowych. Tak też wskazuje art. 1035 k.c.; jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu.

Jak stanowią przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Uprawnienie to może być wyłączone przez czynność prawną na czas nie dłuższy niż lat pięć. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze lat pięć; przedłużenie można ponowić.

Ponadto, zgodnie z art. 1036 k.c. spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Oznacza to, że osoba, która otrzymała w spadku udział w nieruchomości, może dokonać rozporządzenia tym udziałem (np. sprzedać go innej osobie).

W związku z powyższym należy wskazać, że jeśli po śmierci matki zostanie Pani osobą uprawnioną do zarządzania spadkiem, w zakres zarządu nie będzie wchodzić prawo do decydowania o tym, czy brat powinnien – lub nie powinnien – sprzedawać należący do niej udział. Innymi słowy, nie będzie Pani mogła skutecznie powstrzymać brat przed sprzedażą należącego do niej udziału w nieruchomości lub „przymusić” jej do tego, nawet sprawując zarząd nieruchomością wspólną.

Ponadto, jeżeli brat otrzyma spadek, będzie mógł złożyć wniosek o dokonanie działu spadku. Ten zaś w odniesieniu do nieruchomości może nastąpić w drodze jej sprzedaży i podziału uzyskanych w ten sposób pieniędzy bądź przyznania nieruchomości na własność jednemu z dotychczasowych współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty pozostałych.

Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Zarządca majątku spadkowego nie może wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do żądania działu spadku (zniesienia współwłasności majątku spadkowego). Jeśli więc brat odziedziczy udział w nieruchomości, nie będzie Pani mogła „administrować” sprzedażą jej udziału – lecz będzie Pani uprawniona do złożenia wniosku o dział spadku, który mógłby dokonać się przez spłatę udziału brata i przyznanie całości nieruchomości na Pani rzecz. To jednak oznaczałoby konieczność przeprowadzenia postępowania sądowego, którego chce Pani uniknąć.

Podobnie też w razie zarządzania nieruchomością nie byłaby Pani uprawniona do jej sprzedaży w całości – mogłaby Pani dokonać jedynie zbycia swojego udziału spadkowego.

Mogłaby Pani uniknąć postępowania o dział spadku wyłącznie wtedy, gdyby matka przyznała Pani w testamencie na własność swój majątek – wtedy stałaby się Pani wyłączną właścicielką nieruchomości. W tym przypadku jednak brat mógłby domagać się od Pani zachowku.

Zachowek jest to kwota pieniężna należna osobie, która byłaby powołana do dziedziczenia na mocy przepisów ustawy, ale została pominięta w testamencie spadkodawcy. Krąg uprawnionych do zachowku wyznacza art. 991 k.c.:

Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). 

Jeżeli na mocy dziedziczenia ustawowego Pani brat otrzymałby po matce udział w wysokości ¼ nieruchomości, zachowek przysługiwałby jemu w wysokości ½ * ¼ = 1/8 wartości spadku po matce (jeżeli nie jest trwale niezdolna do pracy). Równowartość pieniężną tej kwoty musiałaby Pani wypłacić bratu tytułem zachowku. Mogłaby to Pani zrobić dobrowolnie; w razie braku zapłaty brat mógłby wystąpić przeciwko Pani na drogę sądową z pozwem o zapłatę.

Podsumowując, ustanowienie Pani jako zarządcy majątkiem spadkowym w testamencie sprawi, że będzie Pani mogła podejmować decyzje m.in. związane z utrzymaniem nieruchomości wchodzącej w skład spadku oraz dokonywać w stosunku do niej innych czynności, zmierzających do zachowania jej w należytym stanie. Nie będzie to jednak oznaczało, że będzie Pani mogła decydować o sprzedaży całości nieruchomości lub udziału, który przypadnie bratu. Aby podejmować decyzje dotyczące całości nieruchomości, musiałby nastąpić dział spadku, a więc zniesienie współwłasności – np. przez przyznanie Pani nieruchomości w całości na własność i spłatę brata.

Aby samodzielnie decydować o sprzedaży nieruchomości po śmierci matki, powinna Pani stać się jej wyłączną właścicielką. Mogłoby to nastąpić w sytuacji, gdyby matka zapisała Pani w testamencie cały swój majątek; wtedy jednak brat byłby odsunięta od dziedziczenia i moógłby domagać się od Pani zapłaty odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem zachowku.

1 Kidyba A. (red.), Niezbecka E., Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki., WKP, 2012.