Majątek kawalerski i inne rzeczy, które nie są wspólne z żoną - stan prawny obowiązujący do 19 stycznia 2005 r.

Co to jest wspólność ustawowa i kiedy powstaje?

Z punktu widzenia prawa zawarcie małżeństwa skutkuje nie tylko zmianą stanu cywilnego. Pojawia się kwestia jak od tego czasu będą przedstawiać się stosunki majątkowe między małżonkami. Czy małżonkowie będą posiadali tylko jeden majątek wspólny? Czy każde z nich będzie posiadało swój majątek odrębny? Czy wreszcie będzie to kompilacja tych dwóch możliwości, a więc każde z małżonków ma swój majątek odrębny, a poza tym istnieje jeszcze majątek wspólny? Takie kwestie regulują obowiązujące na terenie danego kraju systemy majątkowe. W Polsce zasadą odnośnie ustroju majątkowego jest system wspólności majątkowej (wspólności ustawowej). Na przeciwległym biegu, co do stosunków majątkowych, występuje system rozdzielności majątkowej, który również może małżonków w pewnych okolicznościach obowiązywać. Omówmy pokrótce każdy z powyższych ustrojów. System rozdzielności majątkowej polega na tym, iż między małżonkami nie istnieje żadna wspólnota majątkowa, a tylko dwa odrębne majątki: majątek żony i majątek męża. Na majątek taki składa się wszystko, co posiadali przed zawarciem małżeństwa, jak również to, czego się swoją pracą dorobili, co odziedziczyli, co zostało im darowane, jednym słowem należą do nich wszystkie przedmioty, jakie uzyskali wskutek różnych czynności prawnych, zdarzeń losowych oraz innych zdarzeń, które mogły być przyczyną przysporzenia, np. znalezienie jakiejś rzeczy. Zarówno mąż jak i żona zachowują pełną swobodę w zarządzie swoim majątkiem. Mogą nim rozporządzać w taki sposób, jaki się im podoba i w zasadzie nie ma znaczenia zdanie drugiego małżonka, co do sposobu zarządu, np. mogą dowolną rzecz sprzedać, darować, obciążyć zastawem, porzucić czy nawet zniszczyć. Jedyna okoliczność, jaka musi być przez małżonków brana pod uwagę, to konieczność przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, a więc małżonek nie może np. całego majątku darować swojemu siostrzeńcowi, gdyż wówczas nie byłby w stanie spełniać swojego podstawowego obowiązku względem założonej przez siebie rodziny. System taki może powstać jedynie wtedy, gdy małżonkowie przed ślubem albo w czasie trwania małżeństwa sporządzą w formie aktu notarialnego umowę, na mocy, której wyłączą całkowicie wspólność ustawową. Poza tym system ten powstaje z mocy prawa (czyli automatycznie, niezależnie od woli stron), jeżeli:

• sąd orzekł na wniosek jednego z małżonków o zniesieniu wspólności ustawowej,
• jeden z małżonków został ubezwłasnowolniony częściowo lub całkowicie,
• sąd orzekł separację.

Wspólność ustawowa jest - jak wyżej powiedziano - zasadą w polskim majątkowym prawie małżeńskim. Polega ona na tym, iż istnieją trzy odrębne od siebie majątki: majątek żony, majątek męża oraz majątek wspólny tzw. dorobkowy. System ten obowiązuje od chwili zawarcia małżeństwa, chyba, że małżonkowie zawrą tzw. intercyzę lub zostanie on wyłączony z mocy prawa. Zasadniczą kwestią przy rozpatrywaniu tego modelu jest odpowiedź na pytanie, które składniki majątkowe wchodzą w skład wspólności, a które w skład majątków odrębnych małżonków. W tym miejscu poprzestaniemy jedynie na majątku wspólnym małżonków. Majątek wspólny jest swoistą bazą ekonomiczną rodziny i służy zaspokajaniu jej potrzeb. Obejmuje on dorobek małżonków, który stanowią przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej, a więc zasadniczo w czasie trwania małżeństwa. Przedmioty te mogą być nabyte zarówno przez oboje małżonków jak i przez jednego z nich. Dorobkiem małżonków jest pobrane wynagrodzenie za pracę albo usługi świadczone przez jednego z małżonków. Przez inne usługi należy rozumieć np. wynagrodzenie otrzymane w ramach umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Oczywiście przedmioty nabyte w zamian za wynagrodzenie stanowią majątek wspólny małżonków. Do majątku takiego zalicza się również dochody z majątku wspólnego i z majątku odrębnego jednego z małżonków. Rozumieć przez to należy przede wszystkim dochody osiągane w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa. Przypadają one wspólnie małżonkom nie tylko wówczas, gdy przedsiębiorstwo stanowi majątek wspólny małżonków, ale także, gdy należy ono tylko i wyłącznie do jednego z nich, np.

, jeżeli mąż prowadzi sklep, który założył jeszcze przed zawarciem małżeństwa, to sklep ten jest jego własnością, jednakże dochody, które ten sklep przynosi wchodzą do majątku wspólnego. Na takiej samej podstawie do wspólności należą pożytki płynące z prawa będącego składnikiem majątku odrębnego, np. odsetki od kwoty pieniężnej należącej do jednego z małżonków, umieszczonej na lokacie w banku; honorarium dla twórcy z tytułu jego praw autorskich, odsetki od wierzytelności pieniężnej. Zarząd majątkiem wspólnym powinien opierać się na współdziałaniu małżonków. W wielu przypadkach konieczna będzie zgoda na dokonywane czynności przez obydwu małżonków. W przeciwieństwie do majątku odrębnego każdego z małżonków, zarząd majątkiem wspólnym podlega pewnym rygorom, ponieważ służy on dobru całej rodziny, a nie tylko poszczególnych jej członków.

Co wchodzi w skład majątku odrębnego małżonków?

• Przedmioty, które zostały nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej. Dotyczy to głównie majątku, jaki małżonek „wniósł” do małżeństwa, czyli przedmiotów, które należały do niego przed zawarciem małżeństwa. Dotyczy to także przedmiotów, które nabył małżonek po zawarciu małżeństwa, w czasie przyjętego przez małżonków systemu rozdzielności majątkowej, jeżeli później zdecydowali się oni na wspólność ustawową. Majątek odrębny stanowią również przedmioty nabyte po ustaniu wspólności ustawowej, np. w wypadku, gdy ubezwłasnowolniony zostanie jeden małżonek, automatycznie system wspólności ustaje i w jego miejsce wchodzi rozdzielność majątkowa; przedmioty nabyte przez okres trwania ubezwłasnowolnienia przez jednego z małżonków, wchodzą do jego majątku odrębnego.
• Przedmioty nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny.

    Powodem takiej regulacji jest to, iż zazwyczaj między spadkodawcą i darczyńcą a jednym z małżonków istnieją ścisłe więzy osobiste, które powodują, że chcą oni wyposażyć pod tytułem darmym tylko tego małżonka, np. rodzice najczęściej obdarowują tylko swoje dziecko, a nie to dziecko razem z jego małżonkiem (zięciem, synową). Jeżeli jednak spadkobierca lub darczyńca wyraźnie zaznaczył, że dany przedmiot będzie należał do małżonków wspólnie, wówczas wchodzi on do majątku wspólnego małżonków. Inna zgoła sytuacja występuje, jeżeli przedmiotem darowizny, dziedziczenia lub zapisu są przedmioty zwykłego urządzenia domowego (a więc nieszczególnie kosztowne), służącego do użytku obojgu małżonkom, np. pralka, wyposażenie kuchni. Przedmioty te należą do majątku wspólnego małżonków, bowiem służą na co dzień całej rodzinie i zazwyczaj wola spadkodawcy czy darczyńcy jest taka, aby wyposażyć nimi wspólnie małżonków, właśnie ze względu na przeznaczenie tych rzeczy. Jeżeli jednak zostało wyraźnie zaznaczone, że przedmioty takie nie wejdą do wspólności, a przysługują konkretnemu małżonkowi, wówczas przedmioty te powiększają jego majątek odrębny.

• Przedmioty uzyskane w zamian za przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej oraz pochodzące z darowizny, dziedziczenia lub zapisu. Dotyczy to sytuacji, gdy przedmiot należący do majątku odrębnego małżonka został zbyty lub zamieniony na inny, w wyniku czego nie jest już w posiadaniu małżonka, a w jego miejsce wchodzi przedmiot uzyskany w zamian za tamte transakcje. Ma to miejsce tylko wtedy, gdy przedmiot zbyty pochodził z majtku małżonka sprzed powstania wspólności ustawowej lub został nabyty pod tytułem darmym. We wszystkich innych wypadkach przedmiot, który został uzyskany w zamian za przedmiot należący do majątku odrębnego wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, np. małżonek przed ślubem kupił sobie samochód albo po ślubie ten samochód odziedziczył; samochód, zatem należy do jego majątku odrębnego; w trakcie trwania małżeństwa zamierza go sprzedać i kupić nowy; nowy samochód również będzie należał tylko do niego, ponieważ został nabyty w zamian za samochód, który należał do jego majątku odrębnego powstałego przed zawarciem małżeństwa lub w zamian za samochód, który został odziedziczony.

  Bez znaczenia w tym wypadku jest wielość transakcji, jaka została dokonana, żeby nabyć w zamian przedmiot, np. sprzedaż odziedziczonego samochodu, w zamian, za co dostaje się pieniądze, za które można kupić nowy samochód (dwie transakcje), przedmiot docelowo nabyty, bądź tylko pieniądze, które otrzymało się w zamian, zawsze należą do majątku odrębnego. Oczywiście, jeżeli nowy samochód zostanie sprzedany i kupiony za to np. motor, on również będzie należał tylko do małżonka. Bez względu na to, ile nastąpiło transakcji, opartych o przedmioty pochodzące z dziedziczenia lub z majątku sprzed wspólności albo o przedmioty nabyte w zamian za te pierwsze, zawsze stanowić one będą majątek odrębny. Inna sytuacja przedstawia się, gdy został zbyty wprawdzie przedmiot należący tylko do małżonka, ale nie pochodzący sprzed czasów wspólności ustawowej albo z dziedziczenia, zapisu lub darowizny. Tutaj przedmiot nabyty w zamian wejdzie do majątku wspólnego, np., jeżeli samochód otrzymany jako nagroda za artystyczne dokonania zostanie spieniężony, pieniądze należą do majątku wspólnego małżonków.

• Przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania potrzeb osobistych jednego z małżonków. Jest to oczywiste, ponieważ rzeczy, które mogą służyć tylko do użytku jednej osoby, należą do niej, np. bielizna, ubranie, zegarek na rękę. Dotyczy to jednak nie tylko przedmiotów służących do zaspokajania potrzeb materialnych, ale także potrzeb duchowych, religijnych, kulturalnych, a nawet związanych z oddawaniem się pewnemu upodobaniu (pasji, hobby). Dlatego do majątku odrębnego małżonka będą należały również instrumenty muzyczne (jeżeli jest to związane z hobby tylko jednego małżonka), kolekcja znaczków pocztowych. Wartość tych przedmiotów nie powinna jednak rażąco odbiegać od wartości pozostałego majątku małżonków, zatem w przeciętnie zamożnej rodzinie bardzo kosztowna kolekcja, np. monet, będzie należała do majątku wspólnego, chyba, że powstała ona przed zawarciem małżeństwa. Nie ma znaczenia, z jakiego majątku został nabyty przedmiot służący wyłącznie do osobistego użytku jednego z małżonków, czy z majątku wspólnego, czy z odrębnego. Przedmiot taki zawsze będzie należał tylko i wyłącznie do jednego małżonka, np. kożuch kupiony przez żonę z wynagrodzenia za pracę swoją lub męża (co stanowi majątek wspólny) należy do majątku odrębnego żony.
• Przedmioty służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków stanowiących majątek odrębny małżonka. Wynika z tego, że jeżeli przedmiot służący do wykonywania zawodu został nabyty z majątku wspólnego, np. z zarobku tego małżonka, wejdzie on do wspólności. Mamy tu do czynienia z pewnym wyjątkiem, ponieważ obowiązuje zasada, że tylko wtedy przedmioty wchodzą do majątku odrębnego małżonka, jeżeli zostały nabyte z majątku małżonka sprzed powstania wspólności ustawowej lub w zamian za przedmioty darowizny, dziedziczenia lub zapisu. Przedmioty nabyte z innych środków majątku odrębnego małżonka, wchodzą do majątku wspólnego. Wyjątek ten stanowią przedmioty służące do wykonywania zawodu, np. warsztat mechanika czy gabinet lekarza lub biblioteka naukowca. Nie ma to jednak zastosowania do przedmiotów służących do prowadzenia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa, co oznacz tyle, że przedmioty te nabyte ze środków z majątku odrębnego (w zamian za inne przedmioty), zawsze należą do majątku wspólnego. Oczywiście, gdy zostały nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej lub w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny albo jako nagroda, będą wchodziły do majątku odrębnego małżonka. Należy jeszcze zaznaczyć, że chociaż przedmioty służące do wykonywania zawodu mogą należeć do majątku odrębnego, dochód, który przynoszą zawsze należy do wspólności, np. zarobek mechanika, którego warsztat został nabyty przed ślubem.
• Prawa niezbywalne. Prawa te wchodzą do majątku odrębnego, ponieważ są ściśle związane z określonym podmiotem. Do praw takich należą m.in. prawo użytkowania, prawo dożywocia, służebność osobista, roszczenie alimentacyjne. Dochody, które te prawa przynoszą stanowią jednak dorobek małżonków, a więc oczywiście wchodzą do majątku wspólnego, np. użytkowane przez jednego małżonka gospodarstwo rolne przynosi plony; plony te stanowią składnik majątku wspólnego, chociaż prawo do użytkowania gospodarstwa przysługuje jedynie jednemu z małżonków.
• Przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jest to uzasadnione tym, iż przedmioty takie (najczęściej pieniądze) stanowią rekompensatę za utratę zdrowia lub wyrządzoną krzywdę tylko w stosunku do konkretnej osoby. Mamy tutaj zatem bardzo ścisły związek osobisty tych należności z osobą jednego z małżonków. Jednakże przedmiot nabyty w zamian za te pieniądze, jeżeli nie służy do wykonywania zawodu lub nie jest przeznaczony tylko na potrzeby osobiste, będzie należał do majątku wspólnego, np. małżonek za pieniądze uzyskane z odszkodowania za uszkodzenie ciała w wyniku potrącenia przez samochód, nabywa lodówkę; lodówka ta jest objęta wspólnością majątkową. Jeżeli jednak na skutek zdarzenia wywołującego utratę zdrowia małżonek stał się całkowicie lub częściowo niezdolny do pracy, renta, którą z tego tytułu będzie pobierał, wzbogaci majątek wspólny małżonków. Renta taka bowiem stanowi surogat wynagrodzenia za pracę, które przy pełnym zdrowiu małżonka zasilałoby rodzinny budżet.
• Wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub świadczenia innych usług. Wierzytelność z naszego przypadku, to prawo do żądania, aby nastąpiła wypłata wynagrodzenia lub zapłata za konkretne usługi. Wchodzi ona do majątku odrębnego, a zatem małżonek może nią swobodnie rozporządzać, np. może ją w każdym czasie obciążyć lub zbyć. Należy podkreślić, że tylko wierzytelność wchodzi do majątku odrębnego. Po sfinalizowaniu tej wierzytelności uzyskane przedmioty wchodzą do majątku wspólnego, gdyż stanowią należące do wspólności wynagrodzenie za pracę bądź świadczenie usług. Do majątku odrębnego wchodzi również wierzytelność o wypłatę emerytury, a to ze względu na to, że jest ona również formą wynagrodzenia.
• Przedmioty uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia. Przez osiągnięcia osobiste rozumie się osiągnięcia, będące wynikiem indywidualnych właściwości małżonka i ta właśnie okoliczność uzasadnia ich wyłączenie z majątku wspólnego. Do majątku odrębnego będą zatem należały nagrody za osiągnięcia naukowe, artystyczne, literackie, techniczne, sportowe, uzyskane na różnego rodzaju konkursach. Nie będą należały do majątku odrębnego wszelkiego rodzaju nagrody pracownicze, premie, dodatkowe wypłaty uzyskiwane w ramach stosunku pracy. Wiążą się one bowiem ściśle z pobieranym wynagrodzeniem za pracę i jako takie wchodzą do majątku wspólnego.
• Prawa autorskie twórcy, prawa twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego. Prawa, o których mowa mają naturę podwójną. Są to z jednej strony prawa niemajątkowe, tzw. prawo do „ojcostwa” dzieła oraz prawa majątkowe, dotyczące głównie możliwości wykorzystania dzieła przez inne osoby poza twórca, np. prawo do rozpowszechniania w drodze sprzedaży utworów muzycznych jakiegoś zespołu. Prawa, które wchodzą do majątku odrębnego są to oczywiście prawa majątkowe, bowiem niemajątkowe z natury swojej nie mogą stanowić składnika żadnego majątku. W omawianym przypadku chodzi jedynie o prawo do decydowania w jaki sposób utwór będzie wykorzystywany, jednakże dochody jakie przynosi dane prawo są już objęte wspólnością majątkową, ponieważ stanowią dochód z majątku odrębnego, np. honorarium autorskie.

Pamiętaj, że:

• Wskutek zawarcia małżeństwa powstaje pomiędzy małżonkami system wspólności majątkowej,
• Aby zapewnić sobie odrębność majątków po ślubie, małżonkowie muszą zawrzeć majątkową umowę małżeńską, tzw. intercyzę,
• Majątek wspólny służy zaspokajaniu potrzeb stworzonej przez małżeństwo rodziny, zatem musi być wykorzystywany zgodnie z jej dobrem,
• W skład majątku wspólnego, tzw. majątku dorobkowego, wchodzi wynagrodzenie za pracę obojga lub tylko jednego z małżonków, dochody z majątku wspólnego oraz majątków odrębnych małżonków, a także wszelkie dobra, które nabyli w czasie trwania małżeństwa za powyżej wyszczególnione dochody,
• Pomimo tego, że renta jest formą odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu, będzie wchodziła w skład majątku wspólnego, jeżeli małżonek całkowicie lub częściowo utracił zdolność do pracy; stanowi wtedy surogat wynagrodzenia,
• Majątkiem odrębnym, jest wszystko to, co małżonek nabył przed powstaniem wspólności ustawowej,
• Do majątku odrębnego z reguły będą wchodzić przedmioty uzyskane wskutek dziedziczenia, zapisu lub jako darowizna, chyba że spadkodawca bądź darczyńca zastrzegł, że mają one należeć do majątku wspólnego,
• Przedmioty służące tylko do użytku osobistego, np. bielizna, zawsze są składnikiem majątku odrębnego,
• Premia pracownicza nie jest nagrodą za osiągnięcia osobiste, gdyż związana jest z wynagrodzeniem, toteż wchodzi do majątku wspólnego małżonków.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl