Skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.
Moment ogłoszenia upadłości powoduje, obok skutków dla osoby upadłego i skutków co do jego majątku, także skutki względem zobowiązań upadłego. Należy rozstrzygnąć bowiem co uczynić ze zobowiązaniami powstałymi przed ogłoszeniem upadłości. Zobowiązanie jest to taki stosunek prawny, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej osoby (dłużnika) spełnienia pewnego świadczenia (przedmiot zobowiązania), a ta druga osoba powinna to świadczenie spełnić. Wśród zobowiązań możemy wyróżnić między innymi zobowiązania pieniężne i niepieniężne – ten podział jest istotny z punktu widzenia omawianego tematu – a zatem na początek to stanie się przedmiotem rozważań.
Zobowiązania pieniężne
Zobowiązania pieniężne to takie zobowiązania, gdzie według treści stosunku łączącego strony podstawowe jest świadczenie pieniężne. Przedmiotem świadczenia w określonym zobowiązaniu pieniężnym nie jest pieniądz, jako rzecz, ale pieniądz – jako pewna wartość ekonomiczna.
W prawie upadłościowym zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności nie nastąpił, stają się płatne z dniem ogłoszenia upadłości.
Termin płatności zobowiązania pieniężnego to moment, w którym świadczenie to powinno być spełnione. Termin ten może być określony w rozmaity sposób – poprzez wskazanie daty lub zdarzenia, które musi nastąpić w przyszłości. Skoro zatem umówiony termin przypada po dniu, w którym nastąpiło ogłoszenie upadłości, to ulegnie on przesunięcie na dzień ogłoszenia. Przesunięcie terminu płatności na dzień ogłoszenia upadłości jest spowodowane dążeniem do jak najszybszego załatwienia spraw w tym postępowaniu.
Termin płatności jest o tyle istotny, że z jego nadejściem świadczenie staje się wymagalne. Dzień wymagalności świadczenia oznacza, że z tym dniem wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia, a dłużnik jest obowiązany go spełnić. W prawie upadłościowym będzie to oznaczało, że wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia z funduszów masy upadłości nie czekając na moment, który według umowy był terminem płatności.
Zobowiązania niepieniężne.
Zobowiązania majątkowe niepieniężne to takie zobowiązania, gdzie przedmiotem świadczenia nie jest pieniądz określony jako pewna wartość ekonomiczna.
Zobowiązania majątkowe niepieniężne ulegają w momencie ogłoszenia upadłości transformacji i zamieniają się na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin wykonania jeszcze nie nastąpił.
W przypadku zobowiązań niepieniężnych mamy zatem do czynienia z podwójną interwencją ustawodawcy w zobowiązania upadłego. Po pierwsze jego zobowiązania niepieniężne ulegają przekształceniu na zobowiązania pieniężne. Jest to spowodowane koniecznością traktowania wierzycieli w postępowaniu upadłościowym w sposób równy. Jest to spowodowane tym, że należy ustalić odpowiedni stosunek między wierzycielami, a przy różnych świadczeniach, będących przedmiotem zobowiązania (pieniężnych i niepieniężnych) byłoby wręcz niemożliwe. W związku z tym należy przeliczyć zobowiązanie niepieniężne na kwotę pieniężną. Dokonuje się tego biorąc pod uwagę wartość roszczenia z dnia ogłoszenia upadłości.
Aby zobowiązanie niepieniężne przekształciło się w zobowiązanie pieniężne nie trzeba składać żadnego wniosku do sądu, ani do sędziego komisarza. Zobowiązanie to ulega przekształceniu z mocy samego prawa, bez potrzeby składania oświadczeń.
Świadczenie niepieniężne, które ulega przekształceniu mogło być poręczone w momencie jego zawierania przez osobę trzecią. Powstaje pytanie, czy w stosunku do tej osoby świadczenie to również ulega przekształceniu? Odpowiedź jest przecząca – świadczenie pomiędzy wierzycielem, a poręczycielem pozostaje w takiej formie, w jakiej było zawarte niezależnie od tego, że w postępowaniu upadłościowym uległo przekształceniu.
Wierzytelności o charakterze rzeczowym
W prawie upadłościowym z masy upadłości może być również zaspokajany wierzyciel, w stosunku do którego upadły jest tylko dłużnikiem rzeczowym. Dłużnik rzeczowy to dłużnik, który odpowiada wobec wierzyciela w następstwie pewnych czynności prawnych (jak na przykład ustanowienie hipoteki czy zastawu), którymi zobowiązał się do zabezpieczenia cudzego lub własnego długu. W przypadku długu własnego upadły jest zobowiązany zarówno osobiście, jak i rzeczowo wobec wierzyciela, natomiast w przypadku zabezpieczenia długu cudzego odpowiedzialność upadłego jest wyłącznie rzeczowa.
Do tej drugiej sytuacji (czyli sytuacji, w której upadły jest tylko dłużnikiem rzeczowym) odnosi się przepis, który stanowi, że w przypadku wierzytelności zabezpieczonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, wpisem w rejestrze statków lub prawem zatrzymania na rzeczach wchodzących w skład masy upadłości, w stosunku do których upadły nie jest dłużnikiem osobistym – termin płatności następuje z dniem ogłoszenia upadłości, jeżeli przypadałby po momencie ogłoszenia upadłości.
Jednakże w przypadku, gdy dłużnik osobisty już coś świadczył wierzycielowi – wierzytelności te będą podlegały zaspokojeniu z masy upadłości tylko w takim stopniu, w jakim wierzyciel nie uzyskał zaspokojenia od swojego dłużnika osobistego.
Przykład:
Dłużnikiem osobistym wierzyciela Tomasza J. z tytułu umowy sprzedaży jest Andrzej N. – dług wynosi 1000 zł. Dłużnik rzeczowy to Bohdan K., który zabezpieczył sprzedaż zastawem na swoim rowerze (tytułem odpowiedzialności rzeczowej jest zastaw). W stosunku do Bohdana K. wydane zostaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Postanowienie to jest wydane w dniu 12 lipca 2003 r., podczas gdy termin spełnienia świadczenia przypada na 15 sierpnia 2003 r. Jednakże Andrzej N. uiścił Tomaszowi J. 600 zł na poczet długu 10 lipca i Tomasz J. świadczenie przyjął.
Dłużnik rzeczowy Bohdan K. (upadły) nie jest jednocześnie dłużnikiem osobistym. W związku z powyższym po pierwsze zmieni się dla niego termin płatności. Przypada on teraz 12 lipca 2003 r. (należy zaznaczyć, że termin płatności i wymagalności wierzytelności dla Andrzeja N. pozostanie taki, jak określono w umowie – czyli 15 lipca 2003 r.). Takie uregulowanie jest konieczne, by Tomasz J. jako wierzyciel rzeczowy był zaspokajany na równi ze wszystkimi innymi wierzycielami Bohdana K. Co do wysokości wierzytelności, która podlega zaspokojeniu z masy upadłości, to rzecz Tomasza J. będzie to tylko 400 zł. Świadczenie 600 zł przez Andrzeja N. (dłużnika osobistego) spowodowało wyłączenie tej części wierzytelności z masy upadłości.
Co się dzieje z odsetkami w momencie ogłoszenia upadłości?
Odsetki to wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub też innych rzeczy oznaczonych rodzajowo, gdy zostaje ono obliczone według pewnej stopy procentowej (czyli według stosunku do wartości sumy od której są pobierane i czasu użycia tej sumy).
Jeżeli odsetki należą się wierzycielowi od dłużnika, to dolicza się je do wierzytelności pieniężnej.
Odsetki od wierzytelności, przypadających od upadłego, nie biegną w stosunku do masy od daty ogłoszenia upadłości. Znamienne jest tutaj, że odsetki nie biegną tylko w stosunku do masy upadłości, ale mogą nadal biec w stosunku do upadłego. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 marca 1992 r. (OSNCP 1992 r. Nr 9, poz. 164) potwierdził, że wierzycielowi nie należą się odsetki od daty ogłoszenia upadłości tylko wówczas, gdy żąda zaspokojenia z funduszów masy, natomiast należą mu się odsetki od upadłego i wierzyciel może dochodzić tych odsetek od upadłego po zakończeniu postępowania upadłościowego.
Uregulowanie stanowiące, że odsetki od wierzytelności, przypadających od upadłego, nie biegną w stosunku do masy od daty ogłoszenia upadłości odsetek – nie dotyczy odsetek od wierzytelności, zabezpieczonych hipoteką, w rejestrze, zastawem lub prawem zatrzymania, jednak odsetki te mogą być zaspokojone tylko z przedmiotu zabezpieczenia.
Czy można dokonać potrącenia z długiem wierzyciela po ogłoszeniu upadłości?
Potrącenie to taka sytuacja, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami – wówczas każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli:
- przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku
- obie wierzytelności są wymagalne
- obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
W prawie upadłościowym potrącenie długu upadłego z długiem wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli oba długi istniały w czasie ogłoszenia upadłości, chociażby termin uiszczenia jednego z nich nie nastąpił. Przy potrąceniu dług wierzyciela oznacza się całkowitą sumą, zaś dług upadłego oznacza się sumą kapitału bez odsetek od dnia ogłoszenia upadłości. Jeżeli termin płatności nie oprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości nie nastąpił, do potrącenia będzie przyjęta suma zmniejszona o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od ogłoszenia upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za dwa lata.
Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed datą ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości. Potrącenie jednak jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy wziął na siebie odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na sześć miesięcy przed ogłoszeniem upadłości.
Wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, winien o tym oświadczyć nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem masy upadłości.
Co się dzieje z ofertą złożoną przez upadłego?
Oferta jest to oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy z jednoczesnym oznaczeniem istotnych postanowień umowy i oznaczeniem termin, w ciągu którego będzie oczekiwał odpowiedzi. Osoba, która złożyła ofertę jest nią związana aż do upływu oznaczonego terminu, a jeżeli ten termin nie był oznaczony, to oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą telefonu lub innego środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość przestaje wiązać, jeżeli nie zostanie przyjęta niezwłocznie. Natomiast oferta złożona w inny sposób przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia.
Jeżeli upadły złożył ofertę przed ogłoszeniem upadłości, to masa upadłości nie jest tą ofertą związana, jeżeli upadły nie otrzymał zawiadomienia o jej przyjęciu przez drugą stronę przed ogłoszeniem upadłości. Jeżeli zatem zawiadomienie takie nastąpiło jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, to zobowiązanie upadłego przejdzie na masę upadłości.
A co się dzieje, gdy zawarta umowa była wzajemna?
Umowa wzajemna to taka umowa, w której świadczeniu jednej strony odpowiada świadczenie drugiej strony i świadczenie to jest ekwiwalentne, czyli gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej strony.
Jeżeli umowa wzajemna w czasie ogłoszenia upadłości nie była wykonana ani przez upadłego, ani przez stronę drugą albo była wykonana tylko w części, syndyk może bądź wykonać umowę i żądać od drugiej strony wykonania, bądź od umowy odstąpić. Na żądanie strony drugiej sędzia-komisarz wyznaczy syndykowi odpowiedni termin do złożenia tej stronie oświadczenia na piśmie, czy od umowy odstępuje, czy też żąda jej wykonania. Niezłożenie oświadczenia w terminie wyznaczonym poczytane będzie za odstąpienie od umowy. Strona druga, która ma obowiązek wcześniejszego świadczenia, może wstrzymać się z tym świadczeniem aż do spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wzajemnego. Prawo to nie służy jej, jeżeli w czasie zawarcia umowy wiedziała lub wiedzieć była powinna o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości.
Jeżeli syndyk odstępuje od umowy, strona druga nie ma prawa do zwrotu dokonanego świadczenia, chociażby znajdującego się w masie upadłości, lecz wierzytelność swoją z tytułu należności za dokonanie świadczenia i poniesionej straty może zgłosić do masy upadłości. Przy umowach obliczonych tylko na różnicę cen nie można żądać odszkodowania.
Jakie są skutki ogłoszenia upadłości odnośnie wybranych umów Kodeksu cywilnego?
Sprzedawca może żądać zwrotu rzeczy ruchomej - nie wyłączając papierów wartościowych - wysłanej upadłemu bez otrzymania ceny, jeżeli rzecz ta nie została objęta przed ogłoszeniem upadłości przez upadłego lub przez osobę upoważnioną przez niego do rozporządzenia rzeczą. Prawo żądania zwrotu służy także komisantowi, który wysłał rzecz upadłemu. Sprzedawca lub komisant odzyskujący rzecz, winien zwrócić wszelkie koszty, które zostały poniesione lub mają być poniesione, oraz otrzymane zaliczki. Syndyk może jednak rzecz zatrzymać, jeżeli uiści lub zabezpieczy należną od upadłego cenę i koszty. Z prawa tego może skorzystać w ciągu miesiąca od daty żądania zwrotu.
Zastrzeżenie w umowie sprzedaży prawa własności na rzecz sprzedawcy nie wygasa z powodu ogłoszenia upadłości nabywcy, jeżeli wobec jego wierzycieli jest skuteczne według przepisów prawa cywilnego.
Zlecenie i komis
Zlecenie i komis, dane przez upadłego, wygasają z ogłoszeniem upadłości. Wierzytelność z tytułu poniesionej wskutek tego straty może być zgłoszona do masy upadłości. Zlecenie i komis, dane upadłemu, mogą być odwołane z ogłoszeniem upadłości bez odszkodowania.
Umowa ajencyjna
Umowa ajencyjna wygasa z ogłoszeniem upadłości jednej ze stron. W razie upadłości dającego polecenie ajent ma prawo wierzytelność swoją z tytułu straty, poniesionej wskutek wygaśnięcia umowy, zgłosić do masy upadłości.
Użyczenie
W razie ogłoszenia upadłości użyczającego lub biorącego do używania, umowa użyczenia, jeżeli rzecz już została wydana, będzie niezwłocznie rozwiązana na żądanie jednej ze stron. Jeżeli rzecz nie była jeszcze wydana, umowa nie będzie wykonana.
Pożyczka
Umowa pożyczki w razie upadłości jednej ze stron nie będzie wykonana, jeżeli przedmiot pożyczki nie był jeszcze wydany.
Najem i dzierżawa
Pobranie z góry przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości czynszu najmu rzeczy ruchomej za czas dłuższy niż sześć miesięcy, licząc od dnia ogłoszenia upadłości, nie obowiązuje masy. Umowa najmu lub dzierżawy nieruchomości upadłego pozostaje w mocy, jeżeli przedmiot umowy przed ogłoszeniem upadłości był objęty przez najemcę lub dzierżawcę. Pobranie z góry przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości czynszu najmu za czas dłuższy niż trzy miesiące, a czynszu dzierżawy za czas dłuższy niż sześć miesięcy, licząc w obu przypadkach od daty ogłoszenia upadłości, jak również rozporządzanie tym czynszem nie obowiązuje masy. Sprzedaż nieruchomości przez syndyka w toku postępowania upadłościowego wywołuje takie same skutki w stosunku do umowy najmu lub dzierżawy, jak sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym.
Od umowy najmu lub dzierżawy nieruchomości, zawartej przez upadłego, jako najemcę lub dzierżawcę, każda ze stron może odstąpić, jeżeli w czasie ogłoszenia upadłości przedmiot najmu lub dzierżawy nie był jeszcze objęty przez upadłego.
Oświadczenie o odstąpieniu winno nastąpić w ciągu dwóch tygodni od daty ogłoszenia upadłości. Odstąpienie od umowy nie pociąga za sobą obowiązku odszkodowania. Jeżeli przedmiot najmu lub dzierżawy w czasie ogłoszenia upadłości był już objęty przez upadłego, syndyk może najem lub dzierżawę rozwiązać przez wypowiedzenie na sześć miesięcy z góry, gdy umowa dotyczy nieruchomości, w której prowadzone było przedsiębiorstwo upadłego, w innych zaś przypadkach - z zachowaniem ustawowego terminu wypowiedzenia. Terminy te stosuje się tylko wówczas gdy umówione terminy wypowiedzenia nie są krótsze. Rozwiązanie nie może nastąpić wcześniej niż z upływem czasu, za który czynsz z góry uiszczono. Wynajmującemu lub wydzierżawiającemu służy prawo do odszkodowania z powodu rozwiązania najmu lub dzierżawy przed terminem przewidzianym w umowie, za czas jednak nie dłuższy niż dwa lata.
Pamiętaj, że:
- W prawie upadłościowym zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności nie nastąpił, stają się płatne z dniem ogłoszenia upadłości.
- Stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r. w związku z utratą mocy obowiązującej rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).
Podstawa prawna:
- Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe. (Dz. U. 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zmianami),
- Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).
Michał Włodarczyk
Radca Prawny
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?