Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych przestępstw umyślnych

16.8.2007

Czego dotyczy ustawa o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych?

Od 21 września 2005 r. obowiązuje ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych. Na mocy tej ustawy ofiary niektórych przestępstw lub ich najbliżsi mogą ubiegać się o przyznanie kompensaty, pokrywającej utracone zarobki lub inne środki utrzymania, koszty leczenia oraz koszty pogrzebu, będące skutkiem popełnienia przestępstwa. Przepisy ustawy mają zastosowanie do przestępstw popełnionych od dnia wejścia w życie ustawy.

Została ona wprowadzona, gdyż wielu sprawców przestępstw pozostaje nieznanych i często sprawcy nie są w stanie zrekompensować wyrządzonych ofierze przestępstwa szkód i strat. Nawet więc wtedy, gdy na rzecz ofiary orzeczono obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo zasądzono odszkodowanie od sprawcy przestępstwa, wyegzekwowanie tych świadczeń jest często w praktyce niemożliwe.

Ustawa określa zasady i tryb przyznawania kompensaty oraz warunki współpracy organów w Rzeczypospolitej Polskiej z organami innych państw członkowskich Unii Europejskiej właściwymi w sprawach postępowania o uzyskanie tego świadczenia.

Jaka jest wysokość kompensaty?

Kompensata to świadczenie pieniężne przyznawane osobie uprawnionej w trybie określonym w omawianej ustawie. Kompensata może być przyznana w kwocie pokrywającej wyłącznie:

utracone zarobki lub inne środki utrzymania,
koszty leczenia,
koszty pogrzebu

- będące skutkiem popełnienia przestępstwa przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy. Wysokość kompensaty nie może przy tym przekroczyć 12.000 zł.

Kto jest uprawniony do kompensaty?

Osobą uprawnioną do jej uzyskania jest:

ofiara - czyli osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 § 1 i art.
157 § 1 Kodeksu karnego, tj. ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci: pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia czy innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, albo naruszenia czynności narządu ciała lub innego rozstroju zdrowia.
lub osoba dla niej najbliższa - tzn. małżonek lub osoba pozostająca z ofiarą we wspólnym pożyciu, wstępny (tj. rodzic, dziadek, babcia, pradziadek, prababcia itd.), zstępny (tj. dziecko, wnuk itd.), osoba pozostająca w stosunku przysposobienia (potocznie: adopcji), jeśli w czasie popełnienia przestępstwa osoby te pozostawały na utrzymaniu ofiary, która poniosła śmierć na skutek przestępstwa.

Kiedy przysługuje kompensata?

Kompensatę przyznaje się, jeżeli przestępstwo zostało popełnione na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na szkodę osoby mającej obywatelstwo polskie lub obywatelstwo innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej.

Kompensatę przyznaje się jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub kosztów leczenia czy pogrzebu od sprawcy lub sprawców przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej albo z innego źródła lub tytułu, niezależnie od tego, czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, oskarżeni lub skazani. Kompensata państwowa nie ma - co do swej istoty - zastępować restytucji i odszkodowania ze strony sprawcy przestępstwa. Przede wszystkim bowiem to on powinien zadośćuczynić za szkody i cierpienia zadane ofierze. Ingerencja państwa powinna nastąpić jedynie wówczas, gdy osoba pokrzywdzona przestępstwem nie może otrzymać jakichkolwiek środków od sprawcy ani z żadnego innego źródła (ubezpieczenie, pomoc socjalna itp.). Kompensata państwowa ma więc charakter subsydiarny i wyrównuje, w całości lub w części, te straty materialne ofiary, które w żaden inny sposób nie mogą zostać pokryte.

Kompensatę przyznaje się, jeśli wszczęto postępowanie karne albo odmówiono jego wszczęcia z tej przyczyny, że:

ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
oskarżony zmarł,
sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

Kompensaty nie przyznaje się natomiast pomimo wszczęcia postępowania karnego, jeżeli:

zostało ono następnie umorzone z tej przyczyny, że:
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
- postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
- brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
bądź wydano wyrok uniewinniający z tego powodu, że:

- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa.

Jak ubiegać się o kompensatę?

Organem właściwym w sprawach o przyznanie kompensaty jest sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono przestępstwo. ten organ orzekający rozpoznaje wniosek, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Uczestnikiem postępowania jest obok osoby uprawnionej prokurator. Jeżeli zaś nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu wszczęto postępowanie lub odmówiono jego wszczęcia. Jeśli jednak nie można ustalić właściwości miejscowej sądu w powyższy sposób, organem orzekającym jest sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.

Kompensatę przyznaje się na wniosek osoby uprawnionej. Wniosek o kompensatę składa się do organu orzekającego w terminie 2 lat od dnia popełnienia przestępstwa, pod rygorem wygaśnięcia uprawnienia do żądania kompensaty. Wzór wniosku o przyznanie kompensaty został określony w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 września 2005 r. w sprawie wniosku o przyznanie kompensaty oraz jest dostępny w naszym serwisie: Wniosek o przyznanie kompensaty dla ofiar niektórych przestępstw

Wniosek o kompensatę powinien zawierać:

imię, nazwisko, obywatelstwo i adres osoby uprawnionej;
informację o stanie rodzinnym osoby uprawnionej;
wskazanie daty i miejsca popełnienia przestępstwa stanowiącego podstawę ubiegania się o kompensatę i jego zwięzły opis, z podaniem skutków;
informację o rodzaju i wysokości poniesionych kosztów oraz utraconych zarobków lub innych środków utrzymania;
uprzedzenie o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia o nieuzyskaniu odszkodowania lub świadczenia z innych źródeł lub tytułów;
oświadczenie osoby uprawnionej, złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej, o nieuzyskaniu odszkodowania lub świadczenia z innych źródeł lub tytułów;
oświadczenie osoby uprawnionej o znajomości obowiązku zwrotu kompensaty, w przypadku gdy okaże się ona nienależna (o czym dalej).

Do wniosku o kompensatę należy dołączyć odpisy odpowiednich orzeczeń wydanych w postępowaniu karnym, odpisy zaświadczeń lekarskich lub opinii biegłego dotyczących doznania przez ofiarę uszczerbku na zdrowiu oraz inne dokumenty potwierdzające informacje zawarte we wniosku. Jeżeli o kompensatę ubiega się osoba najbliższa, dołącza do wniosku dokumenty potwierdzające fakt pozostawania w czasie popełnienia przestępstwa stanowiącego podstawę wniosku na utrzymaniu ofiary, która na skutek tego przestępstwa poniosła śmierć. Wniosek oraz dołączone do niego dokumenty nie wymagają legalizacji ani żadnej innej równoważnej czynności.

Organem pomocniczym w Rzeczypospolitej Polskiej jest prokurator okręgowy, w którego okręgu osoba uprawniona ma miejsce zamieszkania lub pobytu. Organ pomocniczy w Rzeczypospolitej Polskiej udziela osobie uprawnionej niezbędnych informacji w zakresie możliwości i warunków ubiegania się o kompensatę przyznawaną przez organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej, gdy przestępstwo zostało popełnione na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, udostępnia wzór formularza wniosku o przyznanie kompensaty oraz udziela, na żądanie osoby uprawnionej, ogólnej pomocy i informacji co do sposobu wypełnienia wniosku. Organ pomocniczy udziela osobie ubiegającej się o przyznanie kompensaty w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej niezbędnych informacji w zakresie możliwości i warunków ubiegania się o kompensatę przyznawaną przez organy orzekające w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, gdy przestępstwo zostało popełnione na terytorium tych państw, udostępnia odpowiedni wzór formularza wniosku oraz udziela, na żądanie tej osoby, ogólnej pomocy i informacji co do sposobu wypełnienia wniosku.

W sprawach o przyznanie kompensaty skarga kasacyjna nie przysługuje.

Co jeśli już przyznano kompensatę?

Kompensata wypłacana jest przez sąd rejonowy, który wydał orzeczenie o przyznaniu kompensaty, w terminie miesiąca od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Wypłata następuje ze środków budżetu państwa.

W razie przyznania osobie uprawnionej kompensaty Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne do sprawcy lub sprawców przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, na skutek którego ofiara poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, określonych w art. 156 § 1 i art. 157 § 1 Kodeksu karnego. Powództwo dotyczące roszczeń do sprawcy lub sprawców oraz do osoby, której przyznano kompensatę, zobowiązanej do jej zwrotu, może wytoczyć w postępowaniu cywilnym prokurator.

Kiedy trzeba będzie zwrócić otrzymaną kompensatę?

Osoba, której przyznano kompensatę, jest obowiązana ją zwrócić, jeśli:

postępowanie karne zostało umorzone z tej przyczyny, że:
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
- postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
- brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
bądź wydano wyrok uniewinniający z tego powodu, że:

- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa.

Niezwłocznie po uprawomocnieniu się orzeczenia o umorzeniu postępowania karnego bądź wyroku uniewinniającego prokurator zawiadamia osobę, której przyznano kompensatę, o obowiązku zwrotu kompensaty w terminie 30 dni od dnia otrzymania zawiadomienia. Kompensatę zwraca się do organu orzekającego, który wydał orzeczenie o przyznaniu kompensaty. Jeżeli zaś osoba uprawniona nie zwróci kompensaty w terminie, Skarbowi Państwa przysługuje w stosunku do osoby uprawnionej roszczenie o zwrot kompensaty.

Jak przebiega współpraca organów pomocniczych i organów orzekających w Rzeczypospolitej Polskiej z organami pomocniczymi i organami orzekającymi w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej?

Organ pomocniczy w Rzeczypospolitej Polskiej przyjmuje i niezwłocznie przekazuje wnioski o kompensatę, wraz z niezbędną dokumentacją, organom orzekającym w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Organ pomocniczy przekazuje wnioski, wykorzystując w tym celu właściwy formularz opracowany przez Komisję Europejską. Organ pomocniczy nie dokonuje przy tym oceny zasadności wniosków.

Organ pomocniczy w Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek organów orzekających w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej:

przekazuje tym organom, w porozumieniu z osobami, które wystąpiły z wnioskiem o kompensatę, uzupełniające informacje, załączając listę dodatkowych dokumentów;
przesłuchuje, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, osoby wskazane przez organy orzekające i przekazuje niezwłocznie tym organom protokoły z przesłuchań;
może umożliwić organowi orzekającemu przesłuchanie osoby wskazanej przez ten organ, przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość.

Koszty czynności, w tym tłumaczeń dokumentów przekazywanych do organów orzekających w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, dokonywanych przez organy pomocnicze w Rzeczypospolitej Polskiej, obciążają Skarb Państwa.

Organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej po otrzymaniu wniosku od organu pomocniczego w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej niezwłocznie przekazuje temu organowi i osobie, która z wnioskiem wystąpiła, potwierdzenie otrzymania wniosku, informacje o organie orzekającym właściwym do rozpoznania wniosku i o sygnaturze akt oraz, w miarę możliwości, informację o przybliżonym terminie zakończenia postępowania w przedmiocie kompensaty.

Organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej może występować do organu pomocniczego w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej o:

przekazanie uzupełniających informacji niezbędnych do rozpoznania wniosku;
przesłuchanie, zgodnie z prawem innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, wskazanych osób i przekazanie protokołów przesłuchań;
zapewnienie niezbędnej pomocy przy przesłuchaniu osoby wskazanej przez organ orzekający przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość.

Przesłuchanie w każdym z ww. przypadków może zostać przeprowadzone wyłącznie za zgodą osoby przesłuchiwanej. W stosunku do osoby przesłuchiwanej nie stosuje się środków przymusu.

Organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej przekazuje odpis postanowienia w przedmiocie kompensaty organowi pomocniczemu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej i osobom, które wystąpiły z wnioskiem o kompensatę, wykorzystując w tym celu właściwy formularz opracowany przez Komisję Europejską.

Organ pomocniczy i organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej przekazuje organowi pomocniczemu i organowi orzekającemu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej korespondencję dotyczącą kompensaty w języku urzędowym tego państwa lub w innym języku wskazanym przez to państwo. Organ pomocniczy i organ orzekający w Rzeczypospolitej Polskiej przyjmuje od organów pomocniczych i organów orzekających w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej korespondencję w języku polskim i angielskim. Jedynie protokoły z przesłuchań przeprowadzonych przez organ pomocniczy oraz orzeczenia wydane przez organy orzekające w przedmiocie kompensaty przyjmuje się i przekazuje w języku urzędowym państwa, w którym zostały one sporządzone.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz. U. 2005 r., Nr 169, poz. 1415);
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 września 2005 r. w sprawie wniosku o przyznanie kompensaty (Dz. U. 2005 r., Nr 177, poz. 1476);
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.);
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. 1997 r., Nr 88, poz. 553, ze zm.);
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl