Czy na emeryturze można pracować?

Odpowiedź prawnika: Czy na emeryturze można pracować?

Opinia prawna:

Niniejsza opinia prawna zawiera analizę sytuacji w oparciu o przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku - Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz. U. 1998 r. Nr 21 poz. 94, dalej: KP) i ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku - o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2009r. Nr 153, poz. 1227 z późn. zm, dalej: u.e.r z FUS). Wzięliśmy również pod uwagę aktualny stan orzecznictwa polskich sądów powszechnych oraz wskazania doktryny w zakresie istotnym dla treści tej opinii.

Na wstępie niniejszej opinii należy zauważyć, iż zgodnie z aktualnym brzmieniem ustawy o emeryturach i rentach z FUS zasadniczym wymogiem nabycia prawa do emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. jest osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego (60-67/65-67 lat). Ustawa o e.r. z FUS przewiduje przy tym następujące rodzaje świadczeń emerytalnych, zależne przede wszystkim od daty urodzenia czy wykonywanego zawodu:

• emerytura w wieku powszechnym (art. 24),
  
• emerytura w wieku powszechnym przyznawana z urzędu zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 24a),
  
• emerytura częściowa (art. 26b),
  
• emerytura z art. 183 (tzw. emerytura mieszana - termin użyty przez I. Jędrasik-Jankowską, Pojęcia..., s. 135),
  
• emerytura z art. 184.

Szczegółowe omawianie powyższych świadczeń wykracza poza przedmiot niniejszej opinii, warto jednak dodać, iż od dnia 1 stycznia 2013 r. rozpoczął się proces stopniowego podwyższania i zrównywania dla obu płci powszechnego wieku emerytalnego (art. 24) do pułapu 67 lat. Jak wskazuje literatura prawnicza: „Ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. nabywają (faktycznie lub potencjalnie) prawo do emerytury w chwili osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego (60-67/65-67 lat), natomiast ryzyko emerytalne (do pojęcia tego odniesiemy się w dalszej części opinii – dop. red) ziszcza się w momencie zaprzestania zatrudnienia (zob. K. Antonów (w:) K. Antonów, K.W. Baran (red.), B. Ćwiertniak, D. Dörre-Nowak, K. Walczak, Prawo pracy..., s. 648; I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia..., s. 193 i tejże, Ryzyka..., s. 99-100; por. też J. Jończyk, Prawo..., s. 13-14).”1

Ustawa o e.r. z FUS odnosząc się do emerytury w wieku powszechnym wskazuje (usunęliśmy szczegółowe obliczenia wieku powszechnego wskazane w ust. 1a i 1b, jako zbędne dla niniejszej opinii):

Art. 24. 1. Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego określonego w ust. 1a i 1b, z zastrzeżeniem art. 46, 47, 50, 50a, 50e i 184

1a. Wiek emerytalny dla kobiet urodzonych w okresie:

1) do dnia 31 grudnia 1952 r. wynosi co najmniej 60 lat;

2) od dnia 1 stycznia 1953 r. do dnia 31 marca 1953 r. wynosi co najmniej 60 lat i 1 miesiąc;

2. Dla ubezpieczonych, urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, z wyjątkiem ubezpieczonych mających prawo do emerytury na warunkach określonych w art. 32, 33, 39, 40, 46, 50, 50a i 50e, 184 oraz w art. 88 ustawy, o której mowa w art. 150, zostaną ustanowione emerytury pomostowe.

2a. Ubezpieczonym spełniającym warunki określone w art. 50a lub 50e przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku i okresów pracy lub okresu pracy, określonych w tych przepisach

3. Zasady, warunki i tryb ustanawiania emerytur, o których mowa w ust. 2, określi odrębna ustawa.

Osobom urodzonym po 31 grudnia 1948 r., co do zasady, przysługuje emerytura na nowych zasadach tzn. będzie ona składać się z trzech części odpowiadających podziałowi składki emerytalnej ubezpieczonego (9,76% podstawy wymiaru) na część kierowaną do FUS (2,46% podstawy wymiaru), część kierowaną do OFE (docelowo 3,5% podstawy wymiaru) i część kierowaną na subkonto prowadzone przez ZUS (docelowo 3,8% podstawy wymiaru). Pierwsza część emerytury, zwana emeryturą z I filaru, będzie obliczona według sumy zgromadzonych składek kierowanych do FUS oraz ewentualnego kapitału początkowego. Część emerytury zwana emeryturą kapitałową będzie pochodzić ze środków zgromadzonych w OFE i ze środków zewidencjonowanych na subkoncie. Ubezpieczeni, którzy nie wybrali OFE (miały tę możliwość osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 r.), będą mieli emeryturę wyliczoną z sumy składek, które w całości wpływały na ich konto indywidualne w ZUS.

Przy zaistnieniu ustawowych przesłanek (np. nie przystąpienia do OFE), możliwe jest również nabycie tzw. emerytury „mieszalnej”, o której mowa w art. 183 u.e.r. z FUS:

Art. 183. 1. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej urodzonej po dniu 31 grudnia 1948 r., z wyjątkiem ubezpieczonych, którzy pobrali emeryturę na podstawie przepisów art. 46 (emerytura w wieku obniżonym/wcześniejsza dop. red) lub 50 (emerytura kolejowa – dop. red), o ile osoba ta nie była członkiem otwartego funduszu emerytalnego albo złożyła wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2009, wynosi:

1) 80% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz

2) 20% emerytury obliczonej na podstawie art. 26.

2. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, o której mowa w ust. 1, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2010, wynosi:

1) 70% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz

2) 30% emerytury obliczonej na podstawie art. 26.

3. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, o której mowa w ust. 1, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2011, wynosi:

1) 55% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz

2) 45% emerytury obliczonej na podstawie art. 26.

4. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, o której mowa w ust. 1, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2012, wynosi:

1) 35% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz 2) 65% emerytury obliczonej na podstawie art. 26. 5. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, o której mowa w ust. 1, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2013 albo 2014, wynosi:

1) 20% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz 2) 80% emerytury obliczonej na podstawie art. 26. 6. Do ponownego ustalenia wysokości emerytury, o której mowa w ust. 1-5, z tytułu podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po dniu przyznania emerytury stosuje się art. 108.

Przepis wprowadza więc mieszany sposób obliczania kwoty emerytury dla pierwszych roczników emerytów objętych zreformowanym systemem emerytalnym, tj. dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które osiągną wiek uprawniający do emerytury w latach 2009-2013, jeżeli nie pobierają emerytury w systemie tzw. zdefiniowanego świadczenia i nie były członkami otwartego funduszu emerytalnego albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa. Przedział lat 2009-2013 wskazuje, że uprawnione do wyliczenia emerytury według tego sposobu będą tylko kobiety urodzone w latach 1949-1953. Mężczyźni urodzeni w 1949 r. wiek emerytalny osiągną dopiero w 2014 r. Emerytury „mieszane” będą się składać z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej w systemie tzw. zdefiniowanego świadczenia (art. 53 u.e.r. z FUS) i z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej według nowych zasad, tj. w systemie tzw. zdefiniowanej składki (art. 26 u.e.r. z FUS).

Przy opisie wskazanych systemów warto odesłać do literatury prawniczej. System zdefiniowanego świadczenia jest opisywany następująco: „Jest on stosowany do ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. i do tych ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy do 31 grudnia 2008 r. spełnili warunki nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, do wcześniejszej emerytury, do emerytury kolejowej i do emerytury nauczycielskiej. Formułę tę stosuje się też do wyliczenia wysokości emerytury górniczej. Przyjęta przez przepis formuła uzależnia wysokość emerytury od kwoty stałej i kwoty indywidualnej, co można wyrazić wzorem:

E = C (kwota stała) + Ki (kwota indywidualna).

Kwota stała świadczenia to 24% kwoty bazowej, którą stanowi 100% kwoty przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenie społeczne w poprzednim roku kalendarzowym. Kwota stała nazywana jest też kwotą socjalną. Jej rola polega na podwyższeniu kwoty emerytury i ma tym większe znaczenie, im niższa jest kwota indywidualna. Kwota indywidualna odzwierciedla własny wkład ubezpieczonego do systemu mierzony jego stażem pracy (składającym się z okresów składkowych i nieskładkowych) i wysokością zarobków, od których była pobierana składka (tzw. podstawa wymiaru świadczenia). Okresy składkowe uwzględniane są w pełnym zakresie. Wpływają na wysokość świadczenia w ten sposób, że każdy rok okresów składkowych zwiększa emeryturę o 1,3% podstawy jej wymiaru. Natomiast okresy nieskładkowe są uwzględniane w rozmiarze nie większym niż 1/3 posiadanych okresów składkowych. Każdy rok tych okresów zwiększa świadczenie o 0,7% podstawy wymiaru.

Kwota emerytury będzie więc ustalona według wzoru: E = 24% kwoty bazowej + (okresy składkowe x 1,3% podstawy) + (okresy nieskładkowe × 0,7% podstawy).2

System zdefiniowanej składki, a więc system, który docelowo ma stanowić podstawę wszystkich emerytur można opisać następująco: „Kwotę emerytury dla ubezpieczonych

urodzonych po 31 grudnia 1948 r. ustala się, dzieląc podstawę obliczenia, na którą składa się suma składek (\xS) i ewentualnego kapitału początkowego (Kp) przez liczbę „n” obrazującą średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego, czyli:

E= S + (Kp) / n

Z formuły przyjętej do liczenia emerytury wyraźnie wynika, że im później nastąpi przejście na emeryturę, czyli im mniejsze będzie „n”, tym większa będzie kwota świadczenia emerytalnego. Średnie dalsze trwanie życia wyrażane jest w miesiącach i ustalane wspólnie dla kobiet i mężczyzn. Tablice trwania życia dla danego wieku ubezpieczonych w dniu przejścia na emeryturę ogłasza Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w formie komunikatu w Monitorze Polskim corocznie do 31 marca.”3

Dokonując pewnego podsumowania. Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. będzie wypłacana - najwcześniej dla kobiet od 2009 r. - w systemie zdefiniowanej składki (względnie w systemie mieszanym, jeśli spełnione są ustawowe warunki), co oznacza, że wysokość świadczenia została uzależniona od sumy zaewidencjonowanych składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Czynnikami wpływającymi na poziom przyszłego świadczenia będą: kwota należnych (waloryzowanych) składek z całego okresu ubezpieczenia, która zależy od wysokości osiąganych zarobków z czasu aktywności zawodowej, długość tego okresu i przerwy w ubezpieczeniu.

Abstrahując od powyższych obliczeń, których dokonanie jest kompetencją ZUSu, a na gruncie opinii mających tylko zilustrować pewne mechanizmy systemu ubezpieczeń społecznych, należy podkreślić, iż w istocie wydłużenie okresu zatrudnienia może na wysokość emerytury wpłynąć tylko pozytywnie, tak w systemie zdefiniowanej składki (zmniejszając wartość „n” tj. średnie dalsze trwanie życia) jak też w systemie zdefiniowanego świadczenia (stosowanego tylko częściowo przy emeryturze „mieszanej” – bowiem dłuższy czas aktywności zwiększa ilość składek emeryta). Innymi słowy wydłużona aktywność zawodowa jest intencją ustawodawcy i w każdym przypadku pozytywnie wpływa na wielkość składników, które stanowią o jej wysokości przyszłego świadczenia emerytalnego.

W kontekście dalszego zatrudnienia, bez przejścia na emeryturę, należy wskazać na następujący przepis u.e.r z FUS:

Art. 103a. Prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego.

Przepis został wprowadzony do ustawy 1 stycznia 2011 r. Jego obowiązywanie w systemie prawnym oznaczać będzie, że realizacja prawa do emerytury (wypłata świadczenia) będzie następować nie jak dotąd „na urodziny” (60/65 lat), ale po rozwiązaniu stosunku pracy. Z punktu widzenia konstrukcji prawa do emerytury istnieją dwie możliwości ustalenia treści ryzyka emerytalnego, czyli zdarzenia prawnego uzasadniającego realizację prawa do emerytury:

1) treścią ryzyka jest osiągnięcie określonego przez ustawę wieku zwanego emerytalnym albo

2) jest to prawo do zaprzestania pracy po osiągnięciu określonego wieku emerytalnego.

Przy pierwszej koncepcji treści ryzyka emeryturę należałoby wypłacać po dożyciu przez ubezpieczonego określonego wieku, a więc niezależnie od dalszego zatrudnienia. Ta koncepcja ryzyka nie jest jednak co do zasady stosowana w systemach ubezpieczenia społecznego. Emeryturę przyznaje się nie z tytułu dożycia określonego wieku (jako dodatek do wynagrodzenia za pracę), ale za zajście sytuacji chronionej, czyli odejście z rynku pracy po osiągnięciu określonego wieku. Inaczej mówiąc, w ubezpieczeniu społecznym treścią ryzyka emerytalnego jest z reguły prawo do zaprzestania pracy, a konieczność osiągnięcia wieku i ewentualnie określonego stażu są warunkami nabycia tego prawa. W ostatnim okresie nasz ustawodawca nie był zdecydowany, jaka powinna być treść ryzyka emerytalnego, i dlatego często zmieniał w tym względzie poglądy. Do 1 stycznia 1999 r. emerytura przysługiwała za odejście z rynku pracy. Od 1 stycznia 1999 r. do 1 lipca  2000 r wystarczyło osiągnięcie wieku emerytalnego, a od 1 lipca 2000 r. do 8 stycznia 2009 r. treścią ryzyka było prawo do zaprzestania pracy, natomiast od 8 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2010 r. - ponownie osiągnięcie wieku emerytalnego. Obowiązująca od 1 stycznia 2011 r. treść ryzyka oznacza więc, że mimo osiągnięcia wieku emerytalnego, do czasu rozwiązania stosunku pracy, nie będzie mogła być zrealizowana wypłata świadczenia. W judykaturze niejednokrotnie potwierdzano, że kontynuacja zatrudnienia - bez rozwiązania stosunku pracy - po dniu nabycia prawa do emerytury przesądza o zawieszeniu prawa do emerytury (zob. wyroki SN: z dnia 19 lutego 2004 r., II UK 274/03, OSNPUSiSP 2004, nr 21, poz. 376; z dnia 12 lutego 2004 r., II UK 237/03, omówienie: Rzeczp. z dnia 13 lutego 2004 r., s. C2).

Jak jednocześnie wskazuje literatura prawnicza: „Prawu ubezpieczonego (pracownika) do wyboru momentu złożenia wniosku o świadczenie po zaktualizowaniu się ryzyka emerytalnego (osiągnięciu wieku emerytalnego) odpowiada prawo pracodawcy do wypowiedzenia stosunku pracy ubezpieczonemu (pracownikowi) spełniającemu warunki nabycia prawa do emerytury ze względu na odpadnięcie wzmożonej ochrony stosunku pracy z art. 39 Kodeksu Pracy. Przy czym obecnie za nieaktualny uznać należy pogląd, że wyłącznie osiągnięcie wieku emerytalnego może stanowić dla pracodawcy uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia stosunku pracy swojemu pracownikowi (por. M. Łajeczko, K. Tymorek, Ochrona..., s. 2; R. Sadlik, Ochrona..., s. 20; W. Sanetra, Wiek..., s. 23; B. Wagner, Wiek..., s. 25; odpowiedź Ł. Pisarczyka na list czytelnika, PUSiG 1999, nr 12, s. 36-37), choć takie stanowisko - pomimo głosów krytyki (zob. M. Skąpski, Wiek..., s. 21 i n.) - przez długi czas dominowało w orzecznictwie SN.”4

Konkludując dokonamy skróconej odpowiedzi na zadane przez Panią pytania:

1. Czy pozostając w dotychczasowym stosunku pracy nie tracę szansy na korzystniejsze naliczenie emerytury?

Wręcz przeciwnie, system ubezpieczeń społecznych ukształtowany jest co do zasady w ten sposób, by długość aktywności zawodowej miała przełożenie na przyszłą emeryturę. Pozostawanie więc w stosunku pracy, odprowadzanie składek na ubezpieczenie społeczne, będzie miało korzystny wpływ na Pani emeryturę, co znajdzie odzwierciedlenie w dokonanych przez ZUS obliczeniach.

1 K. Antonów, Komentarz do u.e.r z FUS

2 Za: Jankowska Karina, Jędrasik-Jankowska Inetta autor komentarza do dz. II roz. 4 art. 53: Inetta Jędrasik-Jankowska, Karina Jankowska, komentarz do u.e.r z FUS

3 ibidem

4 K. Antonów, Komentarz do u.e.r z FUS