Kiedy wdowcy mają prawo do renty rodzinnej?

Warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca) jest, poza spełnieniem przesłanek określonych w art. 70 ust. 1 i 2 ustawy 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej. Ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym.

Po kim przysługuje renta rodzinna?

Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. 

Renta rodzinna przysługuje także uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne. W takim przypadku przyjmuje się, że osoba zmarła spełniała warunki do uzyskania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Niepodważalny jest podstawowy majątkowy cel i alimentacyjna funkcja renty rodzinnej, która zmierza do zapewnienia ustawowo określonej kompensaty środków utrzymania przez wyrównywanie utraconych lub pomniejszonych wskutek utraty ubezpieczonego współmałżonka zobowiązanego do wzajemnej małżeńskiej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny. Śmierć żywiciela rodziny pozbawia w całości lub w części dotychczasowych środków utrzymania członków jego rodziny lub inne bliskie mu osoby, które pozostawały pod jego pieczą lub do których utrzymania przyczyniał się bezpośrednio przed śmiercią, dlatego utrata ubezpieczonego żywiciela stanowi ustawowo uznane ryzyko ubezpieczeniowe, z którego wystąpieniem łączy się obowiązek wypłacania renty rodzinnej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osobom uprawnionym, w miejsce środków utrzymania utraconych lub ograniczonych wskutek wystąpienia ryzyka (zdarzenia).

Kiedy wdowa czy wdowiec mają prawo do renty rodzinnej po zmarłym małżonku?

W kręgu uprawnionych do renty rodzinnej członków rodziny zmarłego jest jego małżonek (wdowa lub wdowiec) spełniający warunki wskazane niżej. 

Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej

Zgodnie z art. 70 ust. 1 i 2 ustawy 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli: 

1. w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 
2. wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. 

Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ww. pkt 2. Jedynie te warunki muszą być spełnione, aby wdowa pozostająca we „wspólności małżeńskiej” do chwili żmierci męża miała prawo do renty rodzinnej po nim.

Bowiem wnioskując a contrario z art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, wdowa ubiegająca się o prawo do renty rodzinnej powinna pozostawać we „wspólności małżeńskiej”. Prawo do renty rodzinnej nie jest bowiem swoistą premią z tytułu „bycia” w związku małżeńskim, ale powinno realizować cel renty rodzinnej, jakim jest „wyrównanie uszczerbku w dochodach" pozostałego przy życiu małżonka wskutek śmierci drugiego”. Jeżeli zatem małżonkowie nie utrzymywali ze sobą żadnego kontaktu i nie prowadzili wspólnego gospodarstwa domowego, to nie pozostawali we wspólnym pożyciu i nie powinni nabywać prawa do renty rodzinnej po śmierci współmałżonka.

Jak więc widać, dodatkowym koniecznym warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca) jest, poza spełnieniem przesłanek wskazanych wyżej, pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej.

Ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa jednak na organie rentowym (ZUS). Jeżeli zaś nie orzeczono rozwodu albo separacji, to uzasadnione jest domniemanie, iż między małżonkami istniała wspólność małżeńska. Domniemanie pozostawania małżonków we wspólności małżeńskiej dla potrzeb orzekania o prawie wdowy (wdowca) do renty rodzinnej jest jednak wzruszalne, co następuje w razie udowodnienia przez organ rentowy, że w konkretnym przypadku ubiegania się wdowy (wdowca) o prawo do tego świadczenia - pomiędzy małżonkami zostały całkowicie zniweczone więzi małżeńskie, a faktycznie nieistniejące małżeństwo trwało jedynie formalnie. Zweryfikowanie odmownej decyzji rentowej opartej na wskazywanych przez organy rentowe okolicznościach świadczących o niepozostawaniu małżonków, do dnia śmierci jednego z nich, w faktycznej wspólności małżeńskiej należy do sądów ubezpieczeń społecznych, które oceniają, czy w konkretnych stanach faktycznych małżonkowie z własnej woli nie korzystali z praw małżeńskich i nie realizowali powinności małżeńskich w rozmaitych sferach wspólnoty małżeńskiej, co doprowadziło do jej unicestwienia, pomimo formalnie utrzymywanego małżeństwa.

Skoro ustawodawca w art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej ustanowił wyraźnie tę dodatkową istotną przesłankę nabycia prawa do wdowiej renty rodzinnej (w postaci pozostawania we wspólności małżeńskiej albo ustalenia prawa do alimentów wyrokiem lub ugodą sądową), to ustalenie tych okoliczności jest konieczne do oceny przy wydawaniu decyzji organów ubezpieczeń społecznych, od których można się odwołać do sądu. Oznacza to, że - w razie wątpliwości co do istnienia do dnia śmierci współmałżonka wspólności małżeńskiej pomiędzy małżonkami i braku prawa do alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową - organ rentowy może wydać decyzję odmawiającą przyznania (ustalenia) prawa wdowy (wdowca) do renty rodzinnej, jeżeli wykaże, że małżonkowie do dnia śmierci jednego z nich nie pozostawali w faktycznej wspólności małżeńskiej. Następnie sąd ubezpieczeń społecznych przy pomocy wszelkich dostępnych środków dowodowych, weryfikuje zasadność takiej decyzji.

Kiedy małżonkowie pozostają we wspólności małżeńskiej?

Istotne wątpliwości dotyczące wykazania (udowodnienia) okoliczności świadczących o niepozostawaniu we wspólności małżeńskiej powinny przemawiać za nabyciem prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca), w stosunku do których organ rentowy nie udowodnił zniweczenia faktycznej wspólności małżeńskiej.

Wspólność małżeńska obejmuje trzy więzi: fizyczną (tj. obcowanie płciowe), psychiczną (duchową, uczuciową) i gospodarczą (utrzymywanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego). Najistotniejsza jest przy tym więź psychiczna między małżonkami. Nie jest uzasadnione „redukowanie” pojęcia pozostawania we wspólności małżeńskiej wyłącznie do majątkowych aspektów wspólnoty małżeńskiej (pozostawania w ustawowej lub małżeńskiej wspólności majątkowej), bez uwzględnienia pozostałych relacji małżeńskich, w szczególności więzi fizycznej lub duchowej małżonków. W małżeńskim ustroju wspólności majątkowej (ustawowym lub umownym) może zdarzyć się, że jeden z małżonków uchyla się od obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, a drugi nie korzysta z sądowego wymuszenia realizacji tej małżeńskiej powinności w trybie art. 27 lub 28 k.r.o. Niekiedy z przyczyn osobistych (np. z powodu bezrobocia) lub zdrowotnych małżonek nie może ekonomicznie przyczyniać się do utrzymania rodziny, co nie przekreśla istnienia innych płaszczyzn pozostawania w rzeczywistej wspólności małżeńskiej. Oznacza to, że realne więzi małżeńskie kreujące faktyczną wspólność małżeńską wymaganą do nabycia przez wdowę (wdowca) prawa do renty rodzinnej mogą być zachowane w każdym ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Pozostawania we wspólności małżeńskiej nie wyklucza w szczególności uzgodnienie ustroju rozdzielności majątkowej, który przecież nie wpływa ani nie ogranicza powinności małżeńskich, o jakich stanowi art. 23 k.r.o. Skoro małżonkowie w okresie trwania małżeństwa, niezależnie od małżeńskiego ustroju majątkowego, w jakim pozostają, mają równe małżeńskie prawa i obowiązki, to mają także prawne możliwości zobowiązania współmałżonka do przyczyniania do zaspakajania rodziny według swych sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych (art. 27 i 28 k.r.o.). Trafne jest postrzeganie realizacji tych powinności w kategoriach małżeńskiego obowiązku alimentacyjnego, który stanowi podłoże i podstawowe uzasadnienie przysługiwania prawa do renty rodzinnej w razie śmierci ubezpieczonego współmałżonka. W tym kontekście uzasadnione jest stanowisko, że sądowe stwierdzenie obowiązku (nakazanie) przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny, w trybie art. 27 lub 28 k.r.o., stanowi orzeczenie o charakterze alimentacyjnym, a w każdym razie prowadzi do potwierdzenia alimentacyjnego obowiązku wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny, obejmującego powinność przyczyniania się do utrzymania także współmałżonka, co w razie śmierci alimentacyjnie zobowiązanego ubezpieczonego kreuje uprawnienie do nabycia renty rodzinnej tak, jakby wdowa miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową (art. 70 ust. 3 in fine ustawy emerytalnej). Wspólność małżeńska w rozumieniu tego przepisu nie ustaje więc wskutek ustanowienia rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami, lecz może funkcjonować w każdym ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej.

Istnienie wspólności małżeńskiej należy zatem oceniać na podstawie wszelkich okoliczności faktyczny

ch, które - w przypadku braku formalnego orzeczenia rozwodu lub separacji i równoczesnego nieistnienia dowodów na całkowite rozbicie faktycznych więzi małżeńskich małżeństwa - mogą wskazywać za utrzymaniem faktycznej wspólności małżeńskiej. Na gruncie prokonstytucyjnej wykładni art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach - odmowa przyznania prawa do renty rodzinnej nie może w szczególności prowadzić do pokrzywdzenia uprawnionego małżonka, który - pomimo kryzysu więzi małżeńskich - dążył do utrzymywania łączności małżeńskiej i rodzinnej, przez co wspólność małżeńska nie została całkowicie unicestwiona. O ustaniu wspólności małżeńskiej nie może być mowy w uzasadnionych lub usprawiedliwionych życiowo przypadkach przejściowego rozłączenia małżonków, spowodowanych np. brakiem wspólnego mieszkania, stanem zdrowia lub potrzebą leczenia, długotrwałym wyjazdem służbowym, nauką lub pracą zarobkową w odległych miejscowościach, a nawet odbywaniem kary pozbawienia wolności, jeżeli pomiędzy małżonkami nie ustały rzeczywiste więzi małżeńskie.

Kiedy małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej?

Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia wskazanych na początku warunków miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

 Wyjątkowa regulacja art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej wskazuje na celowe wprowadzenie możliwości nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, co jest dopuszczalne w przypadku posiadania przez nią prawa do alimentów zasądzonych wyrokiem lub ugodą sądową. Brak takiego prawa, mimo pozostawania w formalnym związku małżeńskim, przy jednoczesnym zerwaniu faktycznej wspólności małżeńskiej, wyklucza możliwość nabycia renty rodzinnej. Oznacza to, że jeżeli wdowa do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej (okoliczność faktyczna), to nabywa prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełniania warunków wskazanych na początku (określonych w art. 70 ust. 1 lub 2), miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Co do zasady, wyjątkowe nabycie prawa do renty rodzinnej przez wdowę na podstawie tego przepisu oparte byłoby na założeniu, że „skoro w trakcie pozostawania w związku małżeńskim żona nie występuje o „alimenty” które uzasadniałyby brak wspólnego pożycia (prowadzący do orzeczenia separacji), jak i niezaspokajanie potrzeb rodziny (prowadzące do wydania orzeczenia na podstawie art. 28 k.r.o.), to tym bardziej nie ma podstaw, aby nabywała ona w chwili śmierci męża.

Przepis art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej bywa postrzegany jako wadliwy, ułomny, a nawet wewnętrznie niespójny już tam gdzie w jednej normie prawnej zrównuje w prawie do renty rodzinnej dwie różne kategorie osób uprawnionych, tj. małżonkę rozwiedzioną, która wskutek rozwodu utraciła status małżonki i może mieć ustalone prawo do alimentów ze strony byłego męża, a ponadto wdowę, która do dnia śmierci męża pozostawała w związku małżeńskim, a przeto nie mogła mieć ustalonego prawa do alimentów sensu stricto (art. 60 lub 614 § 4 k.r.o.), a co najwyżej potwierdzony wyrokiem lub ugodą sądową obowiązek przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny (art. 28 k.r.o.), któremu nie można bez koniecznych zabiegów interpretacyjnych przypisać natury zdarzeń sądowych kreujących prawo do alimentów, o jakich stanowi art. 70 § 3 ustawy emerytalnej. Krytykuje się jednak przede wszystkim uznaniowy charakter niedookreślonego stanu niepozostawania wdowy we wspólności małżeńskiej, który jest niezdefiniowany zarówno w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych, jak i w przepisach innych ustaw, a w szczególności w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Restrykcje w postaci nieprzysługiwania (braku) prawa do renty rodzinnej wdowy, która w chwili śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej ani nie miała w dniu śmierci męża ustalonego prawa do alimentów z jego strony ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową, dotykają ściśle określonych świadczeń ubezpieczeniowych, a zatem rent rodzinnych, a ponadto jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci ubezpieczonego w następstwie wypadku przy pracy, które nie przysługuje małżonkowi w przypadku orzeczonej separacji (art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych). Oznacza to, że tego rodzaju wyraźnie ustanowione ustawowe restrykcje nie ograniczają uprawnień małżonka do uzyskania innych świadczeń z ubezpieczenia społecznego po śmierci ubezpieczonego współmałżonka.

Kto ma prawo do okresowej renty rodzinnej?

Wdowa niespełniająca wskazanych na początku warunków do renty rodzinnej i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej: 

1. przez okres jednego roku od chwili śmierci męża; 
2. w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża. 

A co z wdowcem?

Wszystkie powyższe zasady stosuje się odpowiednio do wdowca.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. 2004 r., Nr 39, poz. 353, ze zm.);
• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zm.);
• Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. 2002 r., Nr 199, poz. 1673, ze zm.);
• Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2006 r. (sygn. akt III UZP 3/06)

Oprac. na podst.: www.sn.pl/orzecznictwo/index.htm

A.J.
Zespół e-prawnik.pl