Udział rzeczników interesu społecznego w postępowaniu w sprawach cywilnych

W jakich przypadkach prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich może wziąć udział w postępowaniu cywilnym?

Prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego (art. 7 zd. 1 Kodeksu postępowania cywilnego - K.p.c.).

Natomiast R.P.O. może, po zbadaniu sprawy, żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi, jeśli według jego oceny wymaga tego ochrona praw człowieka i obywatela. Zastosowanie mają przy tym przepisy o prokuratorze (art. 8 i 14 pkt 4 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich). Stąd dalej będzie mowa jedynie o prokuratorze.

W jakich sprawach prokurator może wszczynać postępowanie cywilne?

W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 7 zd. 2 K.p.c.), a więc może wytaczać powództwa we wszystkich oprócz spraw o rozwód i separację.

Co jeśli prokurator wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby?

Taka możliwość istnieje tylko w postępowaniu procesowym (gdyż według 511 § 2 K.p.c. do wniosków prokuratora o wszczęcie postępowania nie stosuje się przepisów art. 55 i 56).

Prokurator (jako strona formalna), wytaczając powództwo na rzecz oznaczonej osoby (fizycznej, prawnej czy in.

podmiotu), powinien ją wskazać w pozwie. Nie dotyczy to spraw niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 55 K.p.c.).

Osobę, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo (tj. stronę materialną), sąd zawiadamia o tym, doręczając jej odpis pozwu. Osoba ta może wstąpić do sprawy w każdym jej stanie w charakterze powoda (art. 56 § 1 zd. 1 i 2 K.p.c.).

Jeśli ten podmiot, na którego rzecz prokurator wytoczył powództwo, nie wstąpi do postępowania, wówczas prokurator nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu (art. 56 § 2 K.p.c.), tj. nie może tylko zrzec się roszczenia (bo zawarcie ugody i uznanie powództwa nie wchodzą tu w rachubę).

Jeżeli natomiast ten podmiot wstąpi do postępowania, to w tym wypadku do udziału prokuratora w sprawie stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 56 § 1 in fine). Oznacza to, iż czynności są wzajemnie skuteczne; prokurator nie może zrzec się roszczenia bez zgody tego podmiotu, a ten podmiot nie może zawrzeć ugody lub zrzec się roszczenia bez zgody prokuratora (a więc i cofnięcia przez niego pozwu; cofnąć pozew może bowiem tylko ten, kto go wniósł). Niektórzy przedstawiciele nauki dopuszczają jednak takie uprawnienia strony postępowania.

W obu jednak przypadkach wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez prokuratora ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, a stroną przeciwną. Jednakże w sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sporze, możności dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone (art. 58 K.p.c.).

Powyższe zasady udziału w procesie stosuje się odpowiednio do:

• inspektora pracy (z PIP) - jeśli wytoczy on powództwo lub wstąpi (za zgodą powoda) do sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy (art. 63¹ i 63² K.p.c.);

• powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów - jeśli wytoczy on powództwo lub wstąpi (za zgodą powoda) do sprawy o ochronę interesów konsumentów (art. 63³ i 63⁴ K.p.c.);

• organizacji społecznych - jeśli wytoczyły one powództwo lub wstąpiły do sprawy w przypadkach określonych w przepisach prawnych.

Co jeżeli prokurator, wytaczając powództwo, nie działa na rzecz oznaczonej osoby?

Jeżeli prokurator, wytaczając powództwo, nie działa na rzecz oznaczonej osoby, wnosi on pozew przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo (art. 57 K.p.c.), np.: przeciwko 2 małżonkom - o unieważnienie małżeństwa; dziecku, matce i mężowi matki - o zaprzeczenie ojcostwa; przeciwko stronom stosunku - o jego ustalenie.  Po drugiej stronie zachodzi wówczas współuczestnictwo konieczne.

W tym przypadku prokurator (jako strona materialna) może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu, tzn. zrzec się swojego roszczenia cofając pozew (z tym skutkiem, że ponownie z nim nie może wystąpić).

Kiedy prokurator może wstąpić do toczącego się już postępowania?

Sąd zawiadamia prokuratora o każdej sprawie, w której udział jego uważa za potrzebny (art. 59 K.p.c.).

Prokurator może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Nie ma tu więc żadnych ograniczeń. Może to być postępowanie procesowe lub nieprocesowe. Prokurator może ze wstąpieniem połączyć każdą czynność procesową.

Prokurator nie jest związany z żadną ze stron. Może on składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie. Od chwili, kiedy prokurator zgłosił udział w postępowaniu, należy mu doręczać pisma procesowe, zawiadomienia o terminach i posiedzeniach oraz orzeczenia sądowe (art. 60 § 1 K.p.c.).

Prokurator może zaskarżyć każde orzeczenie sądowe, od którego służy środek odwoławczy. Terminy do zaskarżenia orzeczeń sądowych, ustanowione dla stron, wiążą również prokuratora (art. 60 § 2 K.p.c.). Może też wnieść skargę o wznowienie, choćby nie brał udziału.

Te zasady udziału prokuratora w postępowaniu stosuje się odpowiednio do organizacji społecznej, która wstąpi do procesu (do postępowania nieprocesowego organizacje społeczne nie mogą wstąpić).

Co jeżeli prokurator wszczyna lub wstępuje do postępowania nieprocesowego?

W postępowaniu nieprocesowym prokurator jest uczestnikiem postępowania (zainteresowanym) na równi z innymi zainteresowanymi. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się zaś obligatoryjnie z jego udziałem.

W jakich sprawach mogą działać organizacje społeczne?

Organizacje społeczne, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą w wypadkach przewidzianych w ustawie dla ochrony praw obywateli spowodować wszczęcie postępowania, jak również brać udział w toczącym się postępowaniu (art. 8 K.p.c.).

I tak, w sprawach o roszczenia alimentacyjne oraz w sprawach o ochronę konsumentów organizacje społeczne mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli. W sprawach tych organizacja taka może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. 

Organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona środowiska albo ochrona praw własności przemysłowej, mogą w sprawach z tego zakresu wstąpić, za zgodą powoda, do postępowania w każdym jego stadium.

Organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium.

Organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy pomoc ofiarom przestępstw, mogą w sprawach o roszczenia z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, który stanowi przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w postępowaniu karnym, wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium.

Jak byla o tym mowa, do organizacji społecznych wnoszących powództwa na rzecz obywateli, jak również do uczestnictwa takich organizacji w postępowaniu dla ochrony praw obywateli, stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze.

Organizacje wymienione wyżej, które nie uczestniczą w sprawie, mogą przedstawiać sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów. Powyższe wynika z art. 61-61 K.p.c.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);

• Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jednolity: Dz. U. 2001 r. Nr 14 poz. 147, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl