Upadłość konsumencka a interesy wierzycieli i innych osób

21.4.2009

Upadłość konsumencka a interesy wierzycieli

Upadłość konsumenta zazwyczaj powoduje, iż wierzyciele nie odzyskają części swych należności. Jednak nowe postępowanie przyspieszy wierzycielom dochodzenie ich należności.

Dotąd, zależnie od tytułu wierzytelności i jej zabezpieczenia, wierzyciel zazwyczaj musiał dochodzić swoich roszczeń poprzez uzyskanie tytułu egzekucyjnego w postępowaniu sądowym, z ewentualnym zabezpieczeniem wierzytelności w postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie to obejmuje najczęściej minimum dwa stadia.

Uzyskiwanie tytułu egzekucyjnego może trwać nawet kilkanaście miesięcy; a to ze względu na określone terminy sądowe, stosunkowo niewielkie wymogi co do składania sprzeciwu czy zażalenia od nakazu zapłaty oraz przedłużanie w rozmaity sposób postępowania przez dłużnika. Tytułem egzekucyjnym (według art. 777 Kodeksu postępowania cywilnego) jest np. orzeczenie sądu prawomocne bądź podlegające natychmiastowej wykonalności, ugoda zawarta przed sądem, a także akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji. Jeśli więc podstawą roszczenia jest bankowy tytuł egzekucyjny lub gdy dłużnik podda się egzekucji wprost przez akt notarialny, postępowanie będzie o wiele szybsze.

Następnie trzeba uzyskać tytuł wykonawczy, a więc tytuł egzekucyjny powinien zostać zaopatrzony przez sąd w klauzulę wykonalności (zgodnie z art. 776 K.p.c.). Ten kolejny etap postępowania egzekucyjnego także trwa bardzo długo i nie gwarantuje pełnego zaspokojenia wierzyciela; a to ze względu na obowiązujące regulacje proceduralne, możliwość składania zażaleń na czynności komornika i powództw przeciwegzekucyjnych, a również na konieczność uzyskania klauzuli wykonalności na współmałżonka oraz uwzględnienia ewentualnych małżeńskich umów majątkowych.

Wierzyciel może oczywiście skorzystać z postępowania zabezpieczającego.

W każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd, przed wszczęciem postępowania lub w jego toku wierzyciel może bowiem żądać udzielenia zabezpieczenia, jeśli uprawdopodobni roszczenie i wykaże interes prawny polegający na tym, że brak zabezpieczenia poważnie utrudni wykonanie zapadłego orzeczenia i uniemożliwi osiągnięcie celu postępowania. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych (wg art. 747 K.p.c.) następuje m.in. przez zajęcie rachunku bankowego, obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową, ustanowienie zakazu zbywania czy obciążenie nieruchomości.

Trudna do przeprowadzenia jest zwłaszcza egzekucja z zamieszkanej nieruchomości. Jest ona bowiem szczególnie uwarunkowana i obwarowana wieloma ograniczeniami dotyczącymi przede wszystkim wyprowadzenia dłużnika wraz z rodziną.

Na czas postępowania i zmniejszenie stopnia zaspokojenia wierzyciela wpływ ma także zaistnienie ewentualnego zbiegu egzekucji prowadzonej przez kilku wierzycieli. Od każdej zaś wyegzekwowanej kwoty, komornik potrąca swoje koszty, co dodatkowo uszczupla odzyskaną należność. Ze względu na wysokie koszty i czasochłonność dochodzenie należności na drodze cywilnej jest bardzo niekorzystne dla wierzyciela.

Natomiast w przypadku postępowania upadłościowego konsumenta wierzyciel nie musi przechodzić przedstawionej wyżej drogi sądowej i egzekucyjnej. W tym postępowaniu wierzyciel może uczestniczyć w rozprawie, podczas której sąd ustala plan spłaty zobowiązań przez dłużnika, z którego wynika też, jaka część wierzytelności po zrealizowaniu planu spłaty zostanie umorzona. Wierzyciel ma więc pewien wpływ na określenie przez sąd wysokości spłat po likwidacji majątku dłużnika, ponieważ wierzyciel jest uczestnikiem tego postępowania. Gdyby doszło do jakiegoś rażącego naruszenia interesu wierzyciela, to w toku postępowania odwoławczego wierzyciel może uruchomić kontrolę sądu wyższej instancji, który będzie oceniał, czy te proporcje właściwie zostały zachowane.

W czasie realizacji planu spłaty wierzyciel ma jedynie prawo wnioskowania o zmianę planu, jeżeli poprawi się sytuacja majątkowa upadłego.

Dłużnik powinien spłacić swoje zobowiązania określone ustalonym przez sąd planem spłaty w zasadzie w ciągu 5 lat. Po wykonaniu planu przez upadłego wierzyciel dostaje postanowienie o umorzeniu niezaspokojonych wierzytelności. Jak już wspomniano wcześniej, ustalenie planu spłaty wierzycieli nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego oraz współdłużnika upadłego ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego oraz hipoteki morskiej, jeśli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej. Gdy osoba, za którą poręczyli, nie spłaca swoich długów, wtedy u żyrantów mogą więc się zjawić wierzyciele i przejąć część ich majątku. Tymczasem upadłość konsumencką można ogłosić jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Taka regulacja istotnie wzmacnia pozycję wierzyciela i daje mu szansę na ewentualne zaspokojenie w wyższym stopniu niż zapewnione planem spłaty, ponieważ poręczyciel czy spadkobierca dłużnika może nie móc skorzystać z nowych przepisów o upadłości konsumenckiej.

Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej powoduje możliwość ominięcia zapisów Kodeksu postępowania cywilnego, które chronią osoby przed eksmisją, szczególnie na podstawie art. 1046, małoletnich, ubezwłasnowolnionych, kobiety w ciąży, emerytów i rencistów spełniających kryteria socjalne.

Ogłoszenie przez konsumenta upadłości może więc w pewnych wypadkach leżeć w interesie wierzyciela. Należy jednak zauważyć trudności, jakie czekają wierzycieli w przypadku upadłości konsumenta:

dłużnik wcale nie ma obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zaś wierzyciel nie może wystąpić z takim wnioskiem;
znaczne koszty postępowania upadłościowego są pokrywane z masy upadłości w pierwszej kolejności, stąd wierzycielowi może bardziej opłacać się przekonać dłużnika do niewystępowania z wnioskiem o upadłość; jest jednak możliwe zwolnienie z kosztów sądowych;
na gruncie obecnych przepisów podatkowych, wierzyciel będący przedsiębiorcą, będzie mógł zaliczyć umorzoną część niezaspokojonych wierzytelności do kosztów uzyskania przychodów dopiero po postanowieniu sądu o umorzeniu. Będzie zatem musiał czekać na tę możliwość przez 5 lub czasami nawet 7 lat;
na gruncie ustawy o VAT wierzyciel nie ma możliwości obniżenia zobowiązania podatkowego o umorzoną i niespłaconą część należności niewypłacalnego konsumenta;
ogłoszenie upadłości nie jest wnioskiem wspólnym dotyczącym także współmałżonka. Brak bowiem możliwości ogłoszenia upadłości przez oboje małżonków razem. W niektórych jednak sytuacjach współmałżonek może okazać się największym wierzycielem dłużnika.

Małżonek

Małżonek może więc skorzystać z nowych przepisów o upadłości konsumenckiej. Kiedy jedno z małżonków ogłasza upadłość, w skład masy upadłości wchodzi jego majątek odrębny oraz majątek wspólny małżonków. Ustaje natomiast wspólność ustawowa między mężem a żoną (na mocy art. 124 Prawa upadłościowego i naprawczego). Majątek osobisty małżonka bankrutującej osoby (np. mieszkanie nabyte jeszcze przed ślubem) nie wejdzie do masy upadłości. Ponadto małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu komisarzowi (art. 124 ust. 3). W praktyce wierzytelność ta może wynosić połowę wartości majątku wspólnego, przez co małżonek bankrutującej osoby będzie jej największego wierzycielem, który będzie również spłacany przez następne 5 - 7 lat. Dla banków i innych wierzycieli pozostanie więc niewiele do podziału. Taka sytuacja będzie wykorzystywana do rozmaitych kombinacji mających na celu ochronę majątku małżonków, z których jedno bankrutuje.

Zgodnie zaś z obowiązującymi przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wierzyciel dłużnika będącego w związku małżeńskim może się zaspokoić z majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem, z majątku wspólnego obojga małżonków i z niektórych jedynie składników majątku osobistego należącego do małżonka dłużnika.

Spadkobiercy

Spadkobiercy, którzy po śmierci zadłużonego rodzica lub małżonka chcą po nim dziedziczyć, mają 6 miesięcy na podjęcie decyzji, czy przyjąć spadek wprost (a więc z odpowiedzialnością za wszystkie długi spadkodawcy), z dobrodziejstwem inwentarza, czy też odmówić przyjęcia spadku. Przyjęcie na siebie z pełną świadomością długów spadkowych nie będzie z pewnością okolicznością niezależną od zainteresowanego, która jest warunkiem skorzystania z możliwości upadłości konsumenckiej. Czasami jednak przyjmując spadek wprost spadkobierca może nie wiedzieć o zadłużeniu spadkodawcy (gdyż np. przebywa za granicą). Ostatecznie więc sąd upadłościowy będzie decydował o uwzględnieniu albo oddaleniu wniosku o upadłość.

Spadkobiercy nie mogą też przed przyjęciem spadku przeprowadzić upadłości zmarłego dłużnika, przez co można by zmniejszyć przejmowane długi. Jedynie spadkobierca zmarłej osoby fizycznej, która prowadziła działalność gospodarczą, może w ciągu roku ubiegać się o ogłoszenie jej upadłości.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2008 r., Nr 234, poz. 1572);
Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. 2003 r., Nr 60, poz. 535 ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl