Zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową w UE

Jaka dyskryminacja jest zakazana?

Zgodnie z artykułem 12 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE), w zakresie zastosowania tego Traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową.

Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 251, może przyjąć wszelkie przepisy w celu zakazania takiej dyskryminacji. Rada UE może zatem wydać przepisy w celu realizacji tej zasady niedyskryminacji.

Ww. przepis statuuje zatem zakaz dyskryminacji „ze względu na przynależność państwową” – jest to pojęcie szersze niż „obywatelstwo”, gdyż obejmuje również osoby prawne i wszelkie podmioty prawa. 

Szczególne zasady niedyskryminacji

Jak wskazano wyżej, art. 12 TWE reguluje zasadę niedyskryminacji „bez uszczerbku dla postanowień szczególnych” (w aktach prawa pierwotnego i wtórnego). Takie przepisy szczególne obowiązują w pierwszej kolejności jako lex specialis, zazwyczaj uszczegóławiają lub wprowadzają ograniczenia dla zastosowania zasady ogólnej z art. 12 TWE. Chodzi tu m.in. o:

• art. 39 TWE – dotyczący przepływu pracowników;

• art. 49 TWE – odnoszący się do swobody świadczenia usług w WE;

• art. 43 TWE – regulujący zasadę swobody przedsiębiorczości (zakładania działalności gospodarczej).

Warto tu zwrócić uwagę, iż można jednak wprowadzać w prawie krajowym zakazy zajmowania pewnych stanowisk państwowych (np. w urzędach skarbowych, policjanta, sędziego), ale nie dotyczy to już takich zawodów, jak np.: adwokat, nauczyciel czy maszynista kolejowy.

Wszystkie te przepisy szczególne należy interpretować w taki sposób, aby były w zgodzie z art. 12 TWE.  

Kiedy znajduje zastosowanie ogólna zasada niedyskryminacji? 

Gdy brak jest przepisów szczególnych dotyczących konkretnej sytuacji, to należy stosować zasadę ogólną z art. 12 TWE. Jednak ta zasada ma zastosowanie tylko „w zakresie zastosowania niniejszego Traktatu”, a prawo wspólnotowe nie normuje wszystkich zagadnień, jakie normuje prawo krajowe – te zakresy normowania nie pokrywają się.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości ma przy tym tendencję do szerokiego pojmowania „zakresu normowania Traktatu” (prawa wspólnotowego). Przykładowo stosował on zasadę niedyskryminacji w stosunku do małżonki obywatela państwa UE (pzedsiębiorcy świadczącego usługi transgraniczne), niebędącej obywatelką państwa UE, której groziło wydalenie z tego państwa – ETS uznał, że jest to niedopuszczalne, ze względu na jedno z praw człowieka – ochronę życia rodzinnego - i interesy małoletnich dzieci z takiego małżeństwa.

„Zakres normowania Traktatu” obejmuje zazwyczaj sytuacje zawierające jakiś element transgraniczny (między państwami członkowskimi) - zwłaszcza w przypadku swobód wspólnotowych (swoboda przepływu osób, usług, towarów i kapitału), ale także są także przepisy wspólnotowe, które nie wymagają elementu transgranicznego dla zastosowania art. 12 TWE.

Należy zauważyć, że ograniczenia (np. w prawie krajowym) zastosowania zasady niedyskryminacji z art. 12 TWE można wprowadzać z uwzględnieniem zasady proporcjonalności – tzn. że podejmowane środki (naruszające zasadę równości) muszą być proporcjonalne do celu, jaki ma być osiągnięty (np. ważny interes państwa, publiczny). Te ograniczenia zasady niedyskryminacji nie mogą być zatem zbyt rygorystyczne – to podlega kontroli np. ETS (np. w trybie art. 226 TWE, regulującego odpowiedzialność państw członkowskich za naruszanie prawa wspólnotowego). 

Kogo obejmuje zasada niedyskryminacji za względu na przynależność państwową? 

Podmiotami uprawnionymi są natomiast obywatele państw członkowskich i UE, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej utworzone zgodnie z prawem któregoś z państw członkowskich WE.

Generalnie nie podlegają zasadzie niedyskryminacji z art. 12 TWE obywatele państw trzecich (spoza UE), np. państw stowarzyszonych z UE; jednak na mocy regulacji szczególnych, np. w umowie stowarzyszeniowej, możliwe jest rozszerzenie zastosowania niektórych zasad równouprawnienia na obywateli państw trzecich. 

Kto ma zapewnić równość? 

Do realizacji zasady równości i niedyskryminacji zobowiązane są państwa członkowskie UE – i to bardzo szeroko rozumiane, jako: wszelkie władze, organy administracyjne tych państw, szkoły, muzea publiczne itd. 

Ta zasada niedyskryminacji dotyczy relacji miedzy państwem a jednostkami (podmiotami prywatnymi), ale ETS dopuszczał jej zastosowanie również w zakresie np. równouprawnienia w dostępie do pracy w prywatnym banku. 

Art. 12 TWE spełnia więc wymogi bezpośredniej skuteczności w układzie wertykalnym, tzn. że jednostki mogą się powoływać na ten przepis w swoich relacjach z organami państwowymi, a w pewnych przypadkach może być bezpośrednio skuteczny w układzie horyzontalnym - między podmiotami prywatnymi (por. orzeczenie ETS w sprawie C-281/98 - Angonese przeciwko Cassa di Risparmio di Bolzano SpA).

Jakie rodzaje dyskryminacji są zakazane, a jakie nie? 

Na podstawie art. 12 TWE zakazana jest:

1. dyskryminacja bezpośrednia – kiedy kryterium przynależności państwowej jest kryterium różnego traktowania podmiotów;

2. dyskryminacja pośrednia – gdy prawo krajowe przewiduje kryterium różnicujące z pozoru neutralne dla przynależności państwowej; przypadki takiej dyskryminacji zdarzają się częściej; zachodzi ona np. gdy faktycznie w większości lub w dużej części podmioty z innych krajów członkowskich są inaczej traktowane (np. kiedy prawo krajowe stanowi, że pewne stanowiska zarezerwowane są dla osób, które ukończyły studia prawnicze w Polsce, albo kryterium jest miejsce zamieszkania, np. dla wspólnego opodatkowania małżonków). Jest zakazana, jeśli faktycznie prowadzi do takich samych skutków, jak dyskryminacja bezpośrednia.

Dyskryminacja może być jawna lub ukryta, ale zawsze jest zakazana, jeśli dotyczy sytuacji zawierających jakiś element wspólnotowy.

Może też zachodzić tzw. odwrotna dyskryminacja – gdy przepisy krajowe w lepszej sytuacji stawiają podmioty prawne z innych państw członkowskich niż ze swojego kraju. Jest ona dopuszczalna.  

Przykład

W prawie wspólnotowym obowiązuje zasada swobodnego przepływu towarów. Polega ona na tym, że państwom członkowskim nie wolno wprowadzać żadnych ograniczeń ilościowych, limitów, kontyngentów czy ograniczeń o skutkach analogicznych do ograniczeń ilościowych w przepływie towarów między państwami członkowskimi.

Jeśli dany towar został dopuszczony do obrotu w państwie A, to państwo B nie może zakazać jego dopuszczenia do obrotu na swoim terytorium, może natomiast, zgodnie z orzecznictwem ETS, wprowadzać ograniczenia w dopuszczeniu do obrotu dla swoich przedsiębiorstw (to już jest problem wewnętrzny danego państwa członkowskich, a nie prawa wspólnotowego).

Podstawa prawna:

• Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską [dawna nazwa: EWG] z dnia 25 marca 1957 r. (tekst skonsolidowany: Dz. Urz. 2002 r., UE C 325)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl