Czy przedmiot darowizny ma znaczenie dla obliczenia zachowku? - opinia prawna

Stan faktyczny

Rodzice nasi podarowali 2/3 nieruchomości jednej ze swoich wnuczek, a naszej siostrzenicy. Ojciec zmarł w 2002 r., a mama w 2004 r. Czy podarowana część nieruchomości wchodzi do masy spadkowej?

Opinia prawna

W omawianym stanie faktycznym nie jest do końca jasne, czy Pani siostrzenica została z ustawy powołana do spadku, czy też nie. W sytuacji, gdyby jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, wówczas jego udział spadkowy przypada w równych częściach jego zstępnym. Jeżeli natomiast wszystkie dzieci spadkodawcy żyją, to wnuczka nie zostanie powołana do dziedziczenia.

Prawo spadkowe przewiduje instytucję tzw. zachowku, który ma zabezpieczyć interesy majątkowe najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Spadkodawca może w testamencie pominąć członków najbliższej rodziny lub dokonać za życia darowizn, które uszczuplą masę spadkową, pozbawiając w ten sposób potencjalnych spadkobierców korzyści ze spadku. Wówczas jednak określone osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych (tzn. osób, które dziedziczą w przypadku braku testamentu) mają w stosunku do osoby, która otrzymała korzyść majątkową od spadkodawcy (w omawianym przypadku poprzez darowiznę) roszczenie o zachowek.

Przepis art. 991 Kodeksu cywilnego określa krąg osób uprawnionych do zachowku oraz jego wysokość. Uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek i rodzice spadkodawcy, przy czym uprawnienie to przysługuje im o tyle, o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Uprawnienie do zachowku przysługuje zatem przede wszystkim dzieciom i małżonkowi spadkodawcy. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku (zmarło przed spadkodawcą), do zachowku są uprawnione jego dzieci (wnuki spadkodawcy).

Zachowek określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej. Wysokość tej kwoty zależy od szeregu okoliczności, przede wszystkim od wielkości udziału spadkowego, który by danemu uprawnionemu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie od wartości spadku, do którego dolicza się określone darowizny uczynione przez spadkodawcę. Ponadto wysokość należnego zachowku kształtuje się w zależności od sytuacji osobistej uprawnionego:

• 2/3 wartości udziału (tj. tego, co przypadłoby uprawnionemu), gdy osoba uprawniona w chwili otwarcia spadku jest trwale niezdolna do pracy lub małoletnia;

• 1/2 udziału – w pozostałych przypadkach.

Należy zaznaczyć, że wartość zachowku zmniejsza się o dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego darowizny, zapisy, to co przypadło mu w wyniku dziedziczenia (tzw. czysta wartość udziału w spadku), a ponadto jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy (tj. dziecko, wnuk) na należny mu zachowek zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli przekraczają one przeciętną miarę w danym środowisku.

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, jeżeli były to darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Darowizny dokonane na rzecz spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachowku wlicza się do spadku niezależnie od czasu, kiedy zostały dokonane. A zatem, jeżeli Pani siostrzenica nie jest spadkobierczynią, darowizna na jej rzecz zostanie zaliczona do masy spadkowej, jeżeli została dokonana przed mniej niż 10 laty. Natomiast jeżeli siostrzenica Pani dziedziczy po swoich dziadkach, to darowizna zostanie zaliczona bez względu na czas, kiedy została dokonana.

Obdarowany, który otrzymał darowiznę doliczoną do spadku odpowiada wobec uprawnionego do zachowku całym swoim majątkiem. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Obdarowany wolny jest od tego obowiązku, jeżeli otrzymaną darowiznę zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu.

Jeżeli teraz okazałoby się, że wartość spadku pozostawionego przez Pani rodziców jest niewielka i wartość przypadającego każdemu ze spadkobierców udziału nie odpowiadałaby nawet wartości należnego im zachowku, wtedy spadkobiercom tym będzie przysługiwało roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego uzupełnienia. Taka sytuacja może niewątpliwie wystąpić w przedstawionym przez Panią stanie faktycznym gdyż, na co należy zwrócić uwagę, przy obliczaniu wysokości zachowku uwzględnia się (dolicza się) darowizny uczynione przez spadkodawcę (art. 993 k.c.). W efekcie będziemy mieć do czynienia ze stanem, który najlepiej zobrazować prostym przykładem:

Przyjmijmy, że wartość spadku pozostawionego przez rodziców wynosi 10.000 zł. Tymczasem wysokość zachowku przysługującego spadkobiercom obliczymy dodając do kwoty 10.000 zł wartość darowizny uczynionej na rzecz Pani siostrzenicy (dla uproszczenia zakładamy, iż tylko ta darowizna podlega doliczeniu) – tj. np: 120.000 zł. co da nam kwotę 130.000 zł. Aby obliczyć wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku, należy określić ile osób będzie powołanych do spadku z ustawy i jaki udział przypadnie każdej z tych osób. Następnie należy przemnożyć ten udział odpowiednio przez 1/2 lub 2/3. Mnożąc 130.000 zł przez tak uzyskany ułamek otrzymamy wysokość przysługującego każdemu spadkobiercy zachowku. Jeżeli spadkobierca otrzymał ze spadku mniej, niż wynosi jego zachowek, przysługuje mu tzw. roszczenie o uzupełnienie zachowku.

Roszczenie to w pierwszej kolejności przysługuje uprawnionemu przeciwko spadkobiercy, ponieważ jednak w tej sytuacji prawdopodobnie wszyscy spadkobiercy będą uprawnieni i nie będzie możliwe aby jeden od drugiego otrzymał należną mu sumę, zgodnie z postanowieniem art. 1000 § 1 k.c. uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Oznaczałoby to, że Pani siostrzenica byłaby zobligowana do zapłaty, oczywiście w razie wystąpienia z takim żądaniem przez uprawnionego, należnej mu kwoty.

Istotnym jest przy tym, że wartość przedmiotu darowizny doliczanej przy obliczaniu zachowku oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 k.c.).

Dochodzenie roszczeń z tytułu zachowku następuje w drodze sądowej w trybie postępowania procesowego. Pozew o zachowek wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Właściwość rzeczowa sądu zależy od wartości zachowku. W przypadku dochodzenia zachowku do wartości 30 tysięcy złotych właściwym będzie Sąd Rejonowy. W sytuacji, gdy wartość zachowku przewyższa 30 tysięcy złotych, właściwym będzie Sąd Okręgowy. Wartość przedmiotu sporu stanowi wartość dochodzonego roszczenia.

Roszczeń z tytułu zachowku nie można dochodzić po upływie 3 lat od otwarcia spadku (śmierci spadkobiercy).

Zespół
e-prawnik.pl