Kto nie może być świadkiem testamentu?

Dla zachowania niektórych form testamentu, w szczególności testamentu allograficznego, testamentu ustnego i testamentu tzw. podróżnego, konieczne jest sporządzenie ich w obecności określonej ilości świadków. Świadkiem jest zatem osoba, w obecności której testator oświadcza swą ostatnią wolę, i osoba ta zdaje sobie sprawę, że uczestniczy w czynności sporządzania testamentu. Rola świadka sprowadza się więc do kodowania w pamięci treści oświadczenia spadkodawcy, by móc ją potem odtworzyć przed sądem. Świadek nie musi być specjalnie zapraszany lub przywoływany przez testatora, wystarczy, że będzie obecny w momencie wyrażania ostatniej woli, którą sporządzający testament skieruje właśnie do niego. Tym samym to wola spadkodawcy przesądza o nadaniu konkretnej osobie przymiotu świadka.

Czasem jednak konkretne osoby, z powodu zaistnienia określonych okoliczności, nie mogą być świadkami testamentu. Niezdolność do bycia świadkiem przy sporządzaniu jakiegokolwiek testamentu nazywana bywa niezdolnością bezwzględną, w odróżnieniu do niezdolności względnej, która wyłącza bycie świadkiem jedynie w odniesieniu do konkretnego testamentu. Elementem definiującym każdą z postaci niezdolności jest przede wszystkim katalog okoliczności, ale także zakres wywoływanych skutków.

Niezdolność bezwzględna bycia świadkiem testamentu

W myśl obowiązujących przepisów prawa nie może być świadkiem przy sporządzaniu żadnego testamentu osoba:

1. nie posiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych, czyli osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, jak i osoba całkowicie jej pozbawiona. Chodzi tu więc o osoby, które nie uzyskały pełnoletniości tj. w zasadzie nie ukończyły 18 roku życia, osoby całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnione, a także osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie. Natomiast osoby chore psychicznie lub niedorozwinięte umysłowo, o ile nie zostaną ubezwłasnowolnione, mogą pełnić rolę świadków testamentu.
2. niewidoma, głucha lub niema.
3. nie mogąca czytać i pisać. Do tej kategorii zaliczyć należy osoby, które w ogóle nie potrafią czytać i pisać (analfabeci), jak również osoby, które na skutek przemijających okoliczności nie mogą czytać i pisać (np. nie mogą pisać na sutek złamania obu rąk).
4. skazana prawomocnym wyrokiem za składanie fałszywych zeznań. Okoliczność ta dotyczy jedynie osób, w stosunku do których w momencie sporządzania testamentu wydano prawomocny wyrok skazujący i nie nastąpiło jeszcze zatarcie skazania.

Powyższe okoliczności, wyłączające możliwość pełnienia roli świadka testamentu, oceniać należy na chwilę sporządzenia testamentu; nie ma natomiast znaczenia późniejsza utrata zdolności do bycia świadkiem.

Jaki skutek dla testamentu wywołuje dotknięcie świadka bezwzględną niezdolnością? Co do zasady wyłączenie świadka z powodu niezdolności bezwzględnej powoduje spadek liczby świadków poniżej poziomu wymaganego przez ustawę, a w konsekwencji nieważność całego testamentu. Jeżeli jednak wyłączenie świadka nie wpłynie na zmniejszenie liczby świadków poniżej wymaganego poziomu, wyłączenia takie nie wpłynie na ważność testamentu. Przykładowo, jeśli dla ważności testamentu ustnego oświadczenie ostatniej woli ma być złożone w obecności co najmniej trzech świadków, a zostało złożone wobec czterech, przy czym jeden był głuchy, wyłączenie świadka ze względu na przywołaną okoliczność w żaden sposób nie wpłynie na ważność testamentu.

Niezdolność względna bycia świadkiem testamentu

W przypadku niezdolności względnej (czyli w odniesieniu do konkretnego testamentu, a nie do wszystkich w ogóle) nie może być świadkiem testamentu:

1. osoba, dla której w testamencie został przewidziana jakakolwiek korzyść.
2. małżonek osoby, dla której w testamencie został przewidziana jakakolwiek korzyść. Chodzi tu jedynie o fakt pozostawania w związku małżeńskim w chwili sporządzania testamentu. Tym samym konkubent osoby, o której mowa w pkt.1, bez przeszkód może być świadkiem testamentu.
3. krewny lub powinowaty pierwszego i drugiego stopnia osoby, dla której w testamencie został przewidziana jakakolwiek korzyść. Pokrewieństwo jest okolicznością faktyczną, a wynika z powiązań natury biologicznej, tj. z więzów krwi. Powinowactwo ma z kolei naturę czysto prawną, a oznacza powiązanie jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka. W ramach zarówno pokrewieństwa, jak i powinowactwa, wyróżnia się dwie linie, tj. linię prostą i linię boczną. Linia prosta w przypadku pokrewieństwa oznacza pochodzenie jednej osoby od drugiej lub od wspólnego przodka (np. ojciec i syn, wnuk i dziadek). Z kolei w przypadku powinowactwa linię prostą określa się wg więzi łączącej określoną osobę z drugim małżonkiem (i tak pasierb jest powinowatym małżonka w linii prostej, podobnie teść). Linia boczna wyznacza pokrewieństwo osób pochodzących od jednego przodka, np. brat i siostra, wuj i bratanek. W ramach linii wyróżnia się stopnie, które oznaczają ilość urodzeń dzielących dane osoby (ojciec i syn spokrewnieni są w linii prostej w pierwszym stopniu, zaś dziad i wnuk w drugim). W linii bocznej liczbę urodzeń liczy się wstecz aż do wspólnego przodka (np. bracia są spokrewnieni w drugim stopniu, gdyż wspólnym przodkiem jest rodzic; wuj i bratanek spokrewnieni są w trzecim stopniu, zaś kuzyni w czwartym). W przypadku powinowactwa stopnie liczy się analogicznie, jak w przypadku linii prostej. Konkludując, świadkiem testamentu nie może być np. ojciec dla syna i odwrotnie, teść dla zięcia i odwrotnie, wnuk dla dziadka i odwrotnie, rodzeństwo między sobą, dziadek żony dla męża i odwrotnie itd.
4. osoba pozostająca z osobą, dla której w testamencie został przewidziana jakakolwiek korzyść, w stosunku przysposobienia (adopcji). Jeżeli więc przysposabiający przewiduje przysporzenie testamentowe kosztem swego majątku na rzecz przysposobionego, przysposobiony nie może być świadkiem takiego testamentu – i odwrotnie.
5. osoba nie władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament. Niemniej może być świadkiem testamentu osoba nie mogąca czytać i pisać w języku, w którym spadkodawca sporządził testament, jeżeli może czytać i pisać w innym języku oraz włada językiem, w którym testament został sporządzony. Jak widać, władanie językiem nie oznacza jedynie umiejętności czytania i pisania w tym języku, ale także umiejętność rozumienia i komunikowania się w danym języku.

Podobnie i w tym przypadku zdolność do bycia świadkiem musi być oceniana na chwilę sporządzania testamentu, co oznacza, iż późniejsza utrata zdolności nie wpływa na ważność testamentu.

Skutki braku zdolności do bycia świadkiem określonego, konkretnego testamentu są zgoła różne od przypadków niezdolności bezwzględnej.

Wynika to z faktu, iż naruszenie względnego zakazu bycia świadkiem testamentu nie pociąga za sobą w zasadzie nieważności testamentu. Otóż jeżeli świadkiem testamentu była jedna z wymienionych powyżej osób, nieważnością dotknięte jest tylko to postanowienie testamentu, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże w przypadku, gdy treść testamentu lub okoliczności wskazują, iż bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Pamiętaj, że:

• Niezdolność względna bycia świadkiem testamentu powoduje jedynie niemożność bycia świadkiem w odniesieniu do wszelkich testamentów sporządzanych przez określonego testatora, a to ze względu na stosunki, łączące świadka z testatorem. Tym samym niezdolność względna nie wpływa na zdolność bycia świadkiem w odniesieniu do testamentów innych osób.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).