Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym - opinia prawna

Stan faktyczny

W styczniu 2007 r. zmarła moja matka. Jeszcze przed swoją śmiercią, pod koniec 2006 r., podarowała mojemu bratu nowy samochód i przepisała na niego mieszkanie. Drugie mieszkanie, które jest obecnie wynajmowane, miała przepisać na mnie. Chciała za życia podzielić majątek między dzieci. Mieszkanie, które otrzymał brat ma ok. 120 m2, a to drugie zaledwie 45 m2. Mama, ze względów wyżej wskazanych, nie spisała testamentu. Obawiam się, że brat nie zgodzi się, bym to ja, zgodnie z wolą mamy, wzięła mniejsze mieszkanie. Jaka jest moja sytuacja prawna? Czy to mieszkanie może stać się moją własnością? Czy musimy przeprowadzać postępowanie sądowe? Czy brat może się nie zgodzić na przyznanie mi mieszkania? Co zrobić, jeśli brat się temu sprzeciwi? Mieszkanie, które miałam otrzymać, ma mniejszą wartość. Czy mogę od brata żądać uzupełnienia mojego udziału? Czy mogę żądać zachowku?

Opinia prawna

Zgodnie z art. 890 kodeksu cywilnego oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron.

Wszelkie umowy przenoszące własność nieruchomości wymagają zachowania formy aktu notarialne pod rygorem nieważności. Dotyczy to również umowy darowizny. Jeśli zatem umowa darowizny nie została dokonana w tej formie, własność mieszkania nie przeszła na Panią, nawet jeśli zostało ono Pani faktyczne przekazane. Tym samym mieszkanie, jak również pozostałe rzeczy i prawa należące do Pani matki, wejdą do spadku.

W obecnej sytuacji należy przeprowadzić postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, a następnie dział spadku. Działu spadku można dokonać poprzez spisanie umowy, która z uwagi na to, że składnikiem majątku spadkowego jest nieruchomość, powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego, albo w drodze postępowania przed sądem.

W postanowieniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd określa, kto jest spadkobiercą i jaki ma udział w masie spadkowej.

Zakładając, że Pani matka nie ma męża, a Pani i brat jesteście jej jedynymi dziećmi, sąd Panią i brata uzna za spadkobierców mających udziały w masie spadkowej wynoszące po 50 %. Aby Pani otrzymała mieszkanie, konieczne będzie przeprowadzenie działu spadku. Na tym etapie brat może odmówić zgody na zawarcie umowy o dział spadku, na mocy której Pani stanie się jedyną właścicielką mniejszego mieszkania. Jeśli brat wyrazi zgodę, możliwe jest zawarcie umowy o dział spadku o powyższej treści bez obowiązku jakichkolwiek spłat na rzecz brata, który z samej masy spadkowej nie otrzyma po matce majątku.

Jeśli brat nie zgodzi się na zawarcie umowy, może Pani skierować do sądu wniosek o dział spadku.

Zarówno umowny, jak i sądowy dział spadku powinien zostać przeprowadzony z zachowaniem poniższych zasad.

Zgodnie z art. 1038 i nast. kodeksu cywilnego sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek, a jedynie z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Z kolei umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku.

Jeżeli dziedziczenie następuje, tak jak w opisanym przypadku, z ustawowy, a dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na innych, niż wyżej wymienieni, spadkobierców ustawowych. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.

Zgodnie z art. 1040 kodeksu cywilnego, jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.

Art. 1042. § 1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny.

Jak wynika z powyższego Pani brat w praktyce nie zostanie uwzględniony przy podziale spadku, choć jest spadkobiercą. Pojawia się ponadto wątpliwość czy może Pani żądać od brata jakiegoś wyrównania, np. poprzez zapłatę zachowku. Zgodnie z art. 991 kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Otóż z literalnego brzmienia przepisów dotyczących roszczenia o zachowek wynika, iż należy się on niedoszłym spadkobiercom, gdy spadkodawca rozrządził majątkiem za pomocą testamentu. Taka wykładnia powyższego przepisu nie pozwala Pani na kierowanie wobec brata roszczenia o zachowek.

Inną wykładnię art. 991 kc przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z 13 lutego 2004 roku, sygn. akt II CK 444/2002, w którym stwierdził, że jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Również wśród przedstawicieli doktryny zdania na ten temat są podzielone. Powyższe orzeczenie SN stało się przedmiotem krytycznej glosy A. Rzeteckiej-Gil opubl. w Monitorze Prawniczym nr 14/2007 str. 807. Glosatorka przypomina m. in., iż zgodnie z art. 151 dekretu Rady Ministrów z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe  spadkobierca konieczny miał prawo do zachowku bez względu na to, czy spadkodawca pozostawił testament. Zmiana redakcji przepisu w obecnie obowiązującym kodeksie cywilnym wskazuje raczej na zmianę zasad instytucji zachowku w kierunku ograniczenia jej tylko do wypadków dziedziczenia ustawowego.

Wśród poglądów zgodnych ze wskazanym wyżej orzeczeniem SN przeważa, jak się wydaje, wykładnia celowościowa, zgodnie z którą zamysłem ustawodawcy było zabezpieczenie najbliższej rodziny spadkodawcy.

Art. 991 stwierdzający, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek należy odczytywać z naciskiem na określoną grupę spadkobierców, którzy są spadkobiercami ustawowymi i tylko tak, a nie jako warunek dziedziczenia testamentowego, należy rozumieć zwrot "którzy byliby powołani do spadku z ustawy" (tak S. Piątowski: Prawo spadkowe. Zarys wykładu, wyd. IV, Warszawa 1987, str. 247). Podsumowując sprawę zachowku, należy stwierdzić, iż choć budzi ona kontrowersje w nauce prawa, to nie jest wykluczone skierowanie do sądu stosownego roszczenia.

Zasadniczo do zapłaty zachowku zobowiązana jest osoba, która otrzymała część lub całość spadku. Jednakże zgodnie z art. 993 kodeksu cywilnego przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Z uwagi na znaczny wzrost wartości nieruchomości w ostatnim czasie warto podkreślić, iż wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.