Stan faktyczny
Po śmierci mojej matki, jako spadkobierca ustawowy, założyłem w sądzie rejonowym we Wrocławiu sprawę o stwierdzenie nabycia spadku oraz poinformowałem sąd, że spadkiem zarządza bezprawnie wnuk zmarłej, nie dopuszczając do niego spadkobierców ustawowych. Spadkobiercy ustawowi są jednocześnie współwłaścicielami owej nieruchomości po zmarłym ojcu. Dział spadku w toku. Przedstawiając dowody wnioskowałem o zabezpieczenie spadku i oddanie go pod dozór wybranej przez sąd osobie. Wnuk zmarłej przedłożył w sądzie kopię aktu darowizny sporządzonego na 2 miesiące przed śmiercią darczyńcy oraz testament z 1999 r., w którym spadkodawczyni powołała owego wnuka do całości spadku. Testament do dnia dzisiejszego nie został jeszcze otwarty. W akcie notarialnym darczyńca przenosi na obdarowanego swój udział wynoszący 5/8 części w prawie użytkowania wieczystego działki gruntu oraz we współwłasności domu mieszkalnego i zabudowań gospodarczych, a obdarowany darowiznę ową przyjął wraz z zastrzeżeniem zawartym w § 5 w następującym brzmieniu: "Wydanie przedmiotu umowy nastąpi w dniu dzisiejszym, po podpisaniu aktu i z tą chwilą przejdą na obdarowanego wszelkie korzyści i ciężary związane z nabytym udziałem w nieruchomości." (uwaga: pozostałe 3/8 nieruchomości jest własnością spadkobierców po mężu darczyńcy). Na podstawie przedstawionych przeze mnie sądowi dowodów w postaci kopii weksla wystawionego przez darczyńcę oraz kopii umowy wynajmu całej nieruchomości obcej osobie przez obdarowanego wnuka, sąd wydał postanowienie o zabezpieczeniu wszystkich ruchomości po zmarłej oraz o oddaniu ich pod mój dozór. Do tego jeszcze nie doszło, bo wnuk i jego matka odwołują się od tego postanowienia. Czy ja, jako wierzyciel z weksla, mogę wezwać obdarowanego wnuka do jego wykupienia na podstawie cyt. wyżej § 5 umowy darowizny? Na wekslu są klauzule, że remitent w dowolnie wybranym terminie po 31.12.2000 r. ma prawo przedstawić weksel do zapłaty wystawcy albo jego spadkobiercom oraz w przypadku, gdy nie zostaną dotrzymane warunki zapłaty i w razie odmowy zapłaty sumy wekslowej wraz z odsetkami remitent ma prawo bez protestu ściągnąć swoje wierzytelności z majątku będącego własnością wystawcy. Czy są inne możliwości prawne do ściągnięcia należności z weksla od owego wnuka oprócz przypadku, gdy przyjmie on spadek z dobrodziejstwem inwentarza? Czy działanie wystawcy weksla polegające na pozbyciu się nieruchomości w celu uniknięcia zapłaty przedstawionego weksla może być podstawą unieważnienia aktu darowizny? (weksel został przedstawiony wystawcy przed sporządzeniem aktu darowizny). Czy spadkobiercy ustawowi, którzy nie zostali wydziedziczeni mogą ubiegać się o zachowek z owej darowizny?
Opinia prawna
Zobowiązanie wekslowe
Jedną z podstawowych cech zobowiązania wekslowego jest jego abstrakcyjność. Oznacza to, iż ważność tego zobowiązania nie zależy od ważności stosunku prawnego, który uzasadniał jego zaciągnięcie, chyba, że chodzi o stosunek osobisty łączący dłużnika wekslowego z wierzycielem (posiadaczem weksla), albo gdy nabywca weksla świadomie działał na szkodę dłużnika wekslowego (art. 17 prawa wekslowego). Tym samym przyjąć należy, iż przedstawienie weksla do zapłaty nie zależy od zawartej wcześniej umowy darowizny. Podstawą dochodzenia roszczeń przez wierzyciela wekslowego jest sam weksel nie zaś jakaś osobna umowa. Oznacza to, że nie może Pan traktować par. 5 umowy darowizny jako podstawy do wykupu weksla. Podstawa ta (tj. możliwość przedstawienia weksla do zapłaty) wynika zaś z samej istoty zobowiązania wekslowego. W aktualnej sytuacji, wobec śmierci wystawcy, zobowiązanie z tego tytułu wchodzi do pozostawionego spadku, by w następstwie przeprowadzonego postępowania spadkowego przejść na określonych spadkobierców. Okoliczność ta oznacza, iż weksel powinien być przedstawiony do zapłaty właśnie im. Brak zapłaty daje podstawę do wytoczenia powództwa o zapłatę w postępowaniu nakazowym. Sąd jednak rozpoznając tą sprawę zawiesi postępowanie do czasu prawomocności postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Indos
Zasadniczo możliwe są w tej sprawie dwie drogi postępowania. Pierwsza z nich polega na przedstawieniu weksla do zapłaty. Fakt śmierci wystawcy powoduje jednak, iż zachodzi w tym wypadku konieczność ,,przebrnięcia’’ przez postępowanie spadkowe. Szczegóły co do tej drogi nakreślone zostały w pkt.1 a także w ramach wcześniejszej porady.
Dogodniejszym wyjściem z tej sytuacji może okazać się jednak druga droga. Chodzi tutaj o możliwość indosowania. Weksel, o którym mowa w zleceniu ma charakter dokumentu na zlecenie, może więc być następnie przeniesiony na dalsze osoby w drodze indosu z tym skutkiem, że nabywca uzyskuje bezwarunkowe prawa wynikające z weksla. Przeniesienie wierzytelności wekslowej w drodze indosu okazać się więc może dogodnym sposobem ściągnięcia tej wierzytelności.
Pamiętać przy tym należy, iż w przypadku, gdy osoba na rzecz, której przeniesiono wierzytelność jest dłużnikiem wobec osoby odpowiedzialnej z weksla, to może ona dokonać stosownego potrącenia. Oczywiście problemem jest znalezienie chętnego do nabycia weksla, musi Panu wszak za niego zapłacić.
Bezskuteczność czy nieważność darowizny
Na wstępie przyjąć należy, iż raczej w tym wypadku nie ma podstaw do dochodzenia nieważności umowy darowizny. Możliwość ta istniałaby w przypadku gdyby niedochowane zostały wymogi co do formy, czy też czynność ta byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Okoliczności te, jak się wydaje, nie występują w przedstawionym stanie rzeczy.
Działanie wystawcy weksla polegające na pozbyciu się nieruchomości celem uniknięcia zapłaty czy raczej skutecznej egzekucji przedstawionego weksla stanowić natomiast może podstawę dochodzenia bezskuteczności tej czynności względem zleceniodawcy. Istnieją w tej sytuacji dwie drogi. Pierwsza opiera się na art. 59 kc. Zgodnie z jego treścią w przypadku, gdy umowa, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
Spośród powołanych powyżej przesłanek na szczególną uwagę zasługuje okoliczność, iż wykonanie umowy powinno całkowicie lub częściowo czynić niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. Oznacza to, iż niemożliwość zaspokojenia roszczenia powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy, gdyż ochrona przewidziana w tym artykule ma zapewnić realne wykonanie świadczenia. Ten fakt powoduje, iż norma art. 59 kc w tym stanie rzeczy nie znajdzie zastosowania. Trudno bowiem będzie wykazać, iż umowa darowizny doprowadziła w sposób bezpośredni do tego, iż roszczenie wekslowe stało się całkowicie lub częściowo niemożliwe do zadośćuczynienia.
Wydaje się, iż dogodniejszą drogą jest wytoczenie tzw. skargi pauliańskiej. Zgodnie z art. 527 kc, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Z racji tego, iż korzyść majątkowa z dokonanej umowy darowizny uzyskana została przez wnuka, czyli osobę będącą w bliskim stosunku z dłużnikiem (czyli jego babką), domniemywa się, iż osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Ponadto fakt, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, powoduje, że wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Powołane powyżej regulacje stanowią podstawę do dochodzenia uznania umowy darowizny za bezskuteczną wobec zleceniodawcy. Przypomnieć w tym miejscu wypada przesłankę niewypłacalności (lub jej pogłębienia) dłużnika (czyli wystawcy weksla), która to musiała istnieć w momencie dokonywania darowizny.
Mając na uwadze fakt śmierci dłużnika i wszczęte postępowanie spadkowe oraz fakt, że prawdopodobnym spadkobiercą będzie wnuk, właściciel nieruchomości stwierdzić wypada, iż celowość zastosowania powyższych dróg prawnych jest wątpliwa.
Obliczenie zachowku
Zgodnie z zasadami prawa spadkowego na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku (aktywa spadkowe minus długi spadkowe) zwiększona o darowizny podlegające doliczeniu. Zasadą jest, iż doliczeniu podlegają wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę. Nie jest przy tym istotne kto jest uprawniony do zachowku, czy przedmiot darowizny nadal istnieje ani czy znajduje się w majątku obdarowanego. Wyjątki od zasady doliczania darowizn do spadku dotyczą:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
- darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
- przy obliczaniu zachowku dla zstępnego, darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi, darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
W przedstawionej sytuacji przyjąć należy, iż dokonana darowizna nieruchomości będzie brana pod uwagę podczas obliczania osobom uprawnionym należnego im zachowku.
