Odpowiedź prawnika: Jak zabezpieczyć syna przed płaceniem alimentów na ojca?
Sporządzoną na Pani potrzebę opinię prawną oparliśmy na przepisach:
- ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 2012 poz. 788 tekst jednolity).
W opinii wykorzystano także fragmenty orzeczeń sądowych oraz stanowisko doktryny prawniczej.
RozpatrujÄ…c przedstawionÄ… kwestie, należy odwoÅ‚ać siÄ™ do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuÅ„czego, dotyczÄ…cych obowiÄ…zku alimentacyjnego. Jak wskazuje art. 128 k.r.o., obowiÄ…zek dostarczania Å›rodków utrzymania, a w miarÄ™ potrzeby także Å›rodków wychowania (obowiÄ…zek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeÅ„stwo. NastÄ™pny przepis precyzuje, że obowiÄ…zek alimentacyjny obciąża zstÄ™pnych przed wstÄ™pnymi, a wstÄ™pnych przed rodzeÅ„stwem; jeżeli jest kilku zstÄ™pnych lub wstÄ™pnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Natomiast krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiÄ…zek alimentacyjny w częściach odpowiadajÄ…cych ich możliwoÅ›ciom zarobkowym i majÄ…tkowym. Wedle art. 132 k.r.o., obowiÄ…zek alimentacyjny zobowiÄ…zanego w dalszej kolejnoÅ›ci powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiÄ…zanej w bliższej kolejnoÅ›ci albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiÄ…zkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu Å›rodków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudno- Å›ciami.
Powyżej przytoczone przepisy wskazujÄ… na możliwość domagania siÄ™ alimentów od syna przez rodzica – wszak rodzic jest krewnym w linii prostej. Nie w każdym przypadku jednak żądanie alimentów przez ojca od syna bÄ™dzie mogÅ‚o znaleźć uzasadnienie. Aby tak siÄ™ staÅ‚o, muszÄ… zostać speÅ‚nione kodeksowe przesÅ‚anki, a ich istnienie stwierdza sÄ…d prawomocnym orzeczeniem zasÄ…dzajÄ…cym alimenty.
Najważniejszą przesłankę, która musi zostać spełniona, aby w ogóle można było mó- wić o zasądzeniu alimentów od syna na rzecz ojca, wskazuje art. 133 k.r.o. Stanowi on, że rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w stanie niedostatku.
Aby więc ojciec mógł skutecznie wysunąć wobec syna żądanie alimentów, konieczne jest, aby znajdował się w niedostatku. Pojęcie to nie zostało zdefiniowane w prawie, stąd też należy odwołać się do orzecznictwa sądów i doktryny prawniczej, konkretyzującej jego znaczenie.
Jak wskazaÅ‚ SÄ…d Najwyższy w wyroku z dnia 5 maja 1998 r., I CKN 95/98, „przepis art. 133 § 2 k.r.o. posÅ‚ugujÄ…c siÄ™ pojÄ™ciem niedostatku nie okreÅ›la, co należy rozumieć pod pojÄ™ciem niedostatku. PewnÄ… wskazówkÄ™ interpretacyjnÄ… w tym zakresie zawiera art. 135 § 1 k.r.o. Z jego brzmienia można wnosić, iż niedostatek wystÄ™puje wtedy, gdy uprawniony nie może w peÅ‚ni wÅ‚asnymi siÅ‚ami, z wÅ‚asnych Å›rodków, zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb. Potrzeby te to potrzeby tak materialne jak i niematerialne, przy czym potrzeby każdego czÅ‚owieka ksztaÅ‚tujÄ… siÄ™ inaczej. Obydwa te rodzaje potrzeb sÄ… ze sobÄ… sprzężone i tylko ich łączne zaspokojenie zapewnia godziwÄ… egzystencjÄ™. W takim kontekÅ›cie można mówić o zaspokojeniu potrzeb usprawiedliwionych, które każdy uprawniony powinien mieć zapewnione. SÄ… one uzależnione od indywidualnych cech uprawnionego, tj. od wieku, stanu zdrowia, zawodu, pozycji spoÅ‚ecznej i dotychczasowej stopy życiowej.”
Podobnie wypowiedział się SN wyrokiem z dnia 20 stycznia 2000 r., I CKN 1187/99, wskazując, że niedostatek występuje nie tylko wtedy, gdy uprawniony do alimentacji nie posiada żadnych środków utrzymania, lecz określa także i taką sytuację materialną osoby uprawnionej, gdy nie może ona w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.
Warto również wskazać wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 4 października 2011 r., II FSK 631/10, w którym wskazano, że niedostatek nie musi wią- zać się z sytuacją, w której wierzyciel alimentacyjny nie ma żadnych środków utrzymania, gdyż wystarczy, aby nie był on w stanie samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w zakresie utrzymania i wychowania. O osobie ubiegającej się o alimenty z powodu niedostatku można mówić wówczas, gdy nie potrafi ona zaspokoić samodzielnie swych potrzeb na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego, przy czym. "Nie potrafi" to znaczy, że nie posiada dostatecznych środków pomimo podejmowania starań, by je pozyskać.
Analiza powyższego orzeczenia pozwala wysnuć wniosek, że brak staraÅ„ dotyczÄ…cych pozyskania Å›rodków do życia – czyli wprowadzenie siÄ™ w stan niedostatku w dużej mierze z wÅ‚asnej winy – może stanowić istotny czynnik dotyczÄ…cy uprawnienia do alimentów. Trudno bowiem jednakowo traktować sytuacjÄ™ osoby, która pozostaje w niedostatku ze wzglÄ™du na niezależne od niej czynniki (np. wiek, stan zdrowia, chorobÄ™), a osobÄ™, która jest w niedostatku np. ze wzglÄ™du na niechęć do podjÄ™cia pracy.
Taki pogląd prezentuje również M. Andrzejewski w komentarzu do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:
Od dawna nie budzi wÄ…tpliwoÅ›ci zasadność oddalenia powództwa o alimenty wytoczonego przez osobÄ™, która w zawiniony sposób popadÅ‚a w niedostatek. Przyjmuje siÄ™ powszechnie, że niedostatek jest przesÅ‚ankÄ… powstania obowiÄ…zku alimentacyjnego, gdy jego przyczynÄ… sÄ… okolicznoÅ›ci niezależne od woli osoby ubiegajÄ…cej siÄ™ o alimenty, a Å›wiadczenia alimentacyjne nie przysÅ‚ugujÄ… osobie zdolnej do pracy, jeÅ›li z wÅ‚asnej winy nie wykorzystuje ona swoich zdolnoÅ›ci, albo bez uzasadnionej przyczyny rezygnujÄ…cej z dochodów (A. Szpunar, Stosowanie art. 5 k.c. w sprawach o alimenty, Pal. 1989, nr 5–7).
Sąd Najwyższy uznał za nadużycie prawa do żądania alimentów doprowadzenie się przez powoda do stanu niedostatku w celu szykanowania pozwanych. Fakt niedostatku osoby niepodejmującej prób zaradzenia trudnej sytuacji, a tym bardziej żądanie alimentów przez osobę, która popadła w niedostatek w konsekwencji hulaszczego trybu życia, nie uprawnia do ich uzyskania (wyrok SN z dnia 4 maja 1972 r., III CRN 48/72, RPEiS 1973, z. 2).
Dodajmy, że postawa taka nie tylko nie uprawnia do dochodzenia alimentów, ale tak- że jest podstawą odmowy przyznania wsparcia z pomocy społecznej (art. 2 ust. 2 i art. 11 u.p.s.)1 .
Nawet jeżeli sÄ…d uzna, że ojciec znajduje siÄ™ w stanie niedostatku, nie bÄ™dzie to jeszcze musiaÅ‚o oznaczać „automatycznego” zasÄ…dzenia alimentów na rzecz jego osoby. Bardzo istotne znaczenie ma w tym zakresie art. 144(1) k.r.o., który wskazuje, że zobowiÄ…zany może uchylić siÄ™ od wykonania obowiÄ…zku alimentacyjnego wzglÄ™dem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia spoÅ‚ecznego. Nie dotyczy to obowiÄ…zku rodziców wzglÄ™dem ich maÅ‚oletniego dziecka.
IstniejÄ… wiÄ™c sytuacje, w których osoba zobowiÄ…zana może uchylić siÄ™ od swojego obowiÄ…zku – np. syn może uchylić siÄ™ od obowiÄ…zku alimentacyjnego na rzecz ojca. Kodeks odwoÅ‚uje siÄ™ do klauzuli „zasad współżycia spoÅ‚ecznego”, która – podobnie jak pojÄ™cie „niedostatku” – nie jest sprecyzowana w przepisach. Przyjmuje siÄ™, że chodzi tu o pewne ogólne zasady, rzÄ…dzÄ…ce relacjami miÄ™dzyludzkimi czy rodzinnymi; stÄ…d też należaÅ‚oby rozważyć, czy w omawianym przypadku – gdy ojciec uchyla siÄ™ od ciążącego na nim obowiÄ…zku alimentacyjnego – nie mamy do czynienia z naruszeniem zasad współżycia spoÅ‚ecznego.
Możliwość uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego ze względu na zasady współ- życia społecznego została uznana już w starszym orzecznictwie sądowym. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86 stwierdził, że:
W praktyce zdarzajÄ… siÄ™ przypadki rażącego naruszenia przez osobÄ™ uprawnionÄ… do alimentacji zasad współżycia w rodzinie. Takie sytuacje faktyczne wystÄ™pujÄ… zarówno przy istnieniu obowiÄ…zku alimentacyjnego rodziców wzglÄ™dem ich dziecka nie mogÄ…cego jeszcze rozpocząć samodzielnej dziaÅ‚alnoÅ›ci zawodowej i zarobkowej (art. 133 § 1 k.r.o.), jak i przy alimentowaniu rodziców przez ich dzieci oraz wykonywaniu obowiÄ…zku alimentacyjnego pomiÄ™- dzy innymi krewnymi (art. 133 § 2 k.r.o.), a także przy alimentacji małżonka w czasie trwania małżeÅ„stwa i po jego ustaniu (art. 27 i 60 k.r.o.). Rażąco niewÅ‚aÅ›ciwe postÄ™powanie uprawnionego może polegać miÄ™dzy innymi na: a) zachowaniach godzÄ…cych w życie i zdrowie czÅ‚onka rodziny, b) zachowaniach naruszajÄ…cych godność, dobre imiÄ™ i inne dobra osobiste czÅ‚owieka, c) zawinionym popadniÄ™ciu w niedostatek lub umyÅ›lnym wywoÅ‚aniu sytuacji prowadzÄ…cej do żądania alimentów.
Zawinione zachowania są powszechnie potępiane w społeczeństwie i nie można zakładać, ażeby osoba doznająca krzywdy w każdym przypadku mimo to zobowiązana była do świadczenia alimentów na rzecz osoby ją krzywdzącej, tylko dlatego, że obowiązek alimentacyjny wynika z pokrewieństwa, małżeństwa albo z innych więzów, z którymi ustawa łączy ten obowiązek.
W kodeksie rodzinnym i opiekuÅ„czym przewidziane zostaÅ‚y przypadki, w których ustawodawca uzależnia skutki prawne od zasad współżycia spoÅ‚ecznego (art. 56 § 2, art. 144 k.r.o.). W odniesieniu do pozostaÅ‚ych stosunków prawnorodzinnych istnieje możliwość odwoÅ‚ania siÄ™ do klauzuli generalnej zawartej w art. 5 k.c.
Odmowa przyznania środków utrzymania z powołaniem się na zasady współżycia spo- łecznego powinna mieć miejsce bardzo rzadko, w przypadkach szczególnie uzasadnionych i wówczas, gdy budzą one powszechną dezaprobatę.
Możliwość wykorzystania art. 144(1) k.r.o. w opisanym przypadku wskazuje także M. Andrzejewski w cytowanym wcześniej komentarzu:
Długo trwał spór o dopuszczalność dochodzenia alimentów przez osobę, będącą w niedostatku, która postępowała w stosunku do pozwanego w sposób naganny, czy to okazując mu lekceważenie, czy też żywiąc doń nienawiść, a w szczególności, jeśli występował o alimenty w stosunku do dorosłego dziecka rodzic, który nie łożył na jego utrzymanie i wychowanie, lekceważąc swe obowiązki, za co sąd pozbawił go władzy rodzicielskiej. Tradycyjny pogląd głosił, iż tego rodzaju okoliczności nie mogą być podstawą oddalenia roszczenia o alimenty. Omawiany przepis jest natomiast jednoznaczną podstawą dla oddalenia powództwa2 .
Należy również wskazać na art. 87 k.r.o., wedle którego rodzice i dzieci obowiÄ…zani sÄ… do wzajemnego szacunku i wspierania siÄ™. Naruszenie zasad wynikajÄ…cych z tego przepisu może również stanowić przesÅ‚ankÄ™ wskazujÄ…cÄ… na naruszenie zasad współżycia spoÅ‚ecznego, a co za tym idzie – możliwość uchylenia siÄ™ od alimentacji. Trudno bowiem wymagać od dorosÅ‚ego już dziecka, które zdobywa wÅ‚asnÄ… pracÄ… Å›rodki na utrzymanie, Å‚ożenia Å›rodków na ojca, który wczeÅ›niej rozmyÅ›lnie lekceważyÅ‚ obowiÄ…zki rodzinne, alimentacjÄ™ czy wrÄ™cz pozostawaÅ‚ we wrogim stosunku do syna.
RozpatrujÄ…c kwestiÄ™ alimentacji należy jednak wyraźnie wskazać, że nie jest możliwe zrzeczenie siÄ™ prawa do alimentacji ani w żaden inny sposób „zabezpieczenie” na przyszÅ‚ość przed możliwoÅ›ciÄ… wytoczenia powództwa przez osobÄ™ uprawnionÄ…. Istnieje wyłącznie możliwość uchylenia siÄ™ od obowiÄ…zku alimentacyjnego na wskazanych wyżej podstawach. Oznacza to, że Pani syn nie może w tej chwili zrobić niczego, co zabezpieczyÅ‚oby go na przyszÅ‚ość przed żądaniami ojca dotyczÄ…cymi alimentacji. W opisanej sprawie prawo nie daje możliwoÅ›ci dziaÅ‚ania z wyprzedzeniem i np. pozbawienia ojca prawa do alimentów na przyszÅ‚ość.
Właściwą chwilą na działanie będzie dopiero moment, w którym ojciec wystąpi przeciwko synowi na drogę sądową z pozwem o alimenty. W takim przypadku syn powinien otrzymać odpis pozwu i będzie mógł bronić się przed żądaniami ojca. Konieczne będzie więc powołanie się w toku procesu sądowego na fakt, że żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i przytoczenie w tym celu odpowiednich argumentów. W chwili obecnej zasadne będzie wyłącznie zbieranie dowodów świadczących o postępowaniu ojca sprzecznym z zasadami współżycia społecznego.
Syn powinien w przyszÅ‚oÅ›ci móc udowodnić, że zachowania ojca wobec niego byÅ‚y sprzeczne z zasadami współżycia spoÅ‚ecznego – a wiÄ™c ojciec nie interesowaÅ‚ siÄ™ nim ani jego stanem zdrowia (mimo problemów zdrowotnych syna) i nie dopeÅ‚niaÅ‚ obowiÄ…zków rodzinnych, w tym nie Å‚ożyÅ‚ na jego utrzymanie, zaÅ› alimenty musiaÅ‚y być Å›ciÄ…gane w drodze egzekucji komorniczej.
ReasumujÄ…c, podstawowym warunkiem zasÄ…dzenia alimentów na rzecz ojca od syna jest to, aby ojciec znajdowaÅ‚ siÄ™ w stanie niedostatku – który bÄ™dzie niezależny od niego. W sprawie nie jest możliwe zabezpieczenie siÄ™ na przyszÅ‚ość przed żądaniami ojca wobec syna. Jeżeli takie jednak bÄ™dÄ… miaÅ‚y miejsce, konieczne bÄ™dzie podjÄ™cie przez syna Å›rodków obrony i wskazanie, że zasÄ…dzenie alimentów od dziecka na ojca bÄ™dzie sprzeczne z zasadami współ- życia spoÅ‚ecznego. Możliwe to bÄ™dzie w toku procesu, np. w odpowiedzi na pozew.
1 Andrzejewski M., Dolecki H., Haberko J., Lutkiewicz-Rucińska A., Olejniczak A., Sokołowski T., Sylwestrzak A., Zielonacki A., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX, 2013.
2 Ibidem.
