27.9.2013
Zespół
e-prawnik.pl
Potrącenie wierzytelności w stosunku do upadłego znajdującego w się w upadłości jest jedną z niekwestionowanych przez prawo i praktykę form zaspokajania wierzytelności w toku postępowania upadłościowego. Dzięki niej wierzyciel upadłościowy zyskuje możliwość zaspokojenia swoich roszczeń z pominięciem procedury podziału środków masy upadłości. Jednak ze względu na konieczność zapewnienia prawidłowego funkcjonowania zasady równego zaspokojenia wierzycieli wskazana, w świetle ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2003 roku, nr 60, poz. 535 ze zm., dalej „PrUpN”), podlega pewnym ograniczeniom.

W myśl postanowień art. 94 ust. 1 PrUpN skuteczne potrącenie wierzytelności wobec upadłego jest wykluczone w przypadku, gdy do nabycia wierzytelności w formie przelewu lub indosu doszło już po ogłoszeniu upadłości, jak również gdy dłużnik upadłego nabył ją w roku poprzedzającym dzień ogłoszenia upadłości, a wiedział już o istnieniu podstaw do jej ogłoszenia. Mając na uwadze redakcję przepisu należy zauważyć, że ustawodawca skonstruował w nim wyłączenie bezwzględne odnoszące się do czynności potrącenia po chwili ogłoszenia upadłości oraz względne dla czynności dokonanych w ciągu ostatniego roku przed dniem jej ogłoszenia, a zależne od stanu świadomości osoby w niej uczestniczącej.
W tym kontekście interesujące wydaje się, jak należałoby ocenić skuteczność czynności, w której dłużnik upadłego objętego postępowaniem upadłościowym prowadzącym do likwidacji jego majątku, przy spełnieniu szczegółowych przesłanek z przepisu art. 94 ust. 1 PrUpN in fine, nabywa wierzytelność w drodze przelewu, a następnie przedstawia ją upadłemu do potrącenia. Czy taka czynność będzie prowadzić do umorzenia zobowiązania do wysokości wierzytelności niższej zgodnie z postanowieniami art. 498 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 roku, nr 16 poz. 93 ze zm., dalej „KC”)?
Mimo, że literalne brzmienie przepisu zdaje się odpowiadać na powyższej przedstawione pytanie negatywnie, na przestrzeni lat zagadnienie to stwarzało pewne kontrowersje wśród komentatorów, również Sąd Najwyższy nie wypracował jednolitego stanowiska w tym zakresie.
Pewna grupa orzeczeń, w tym orzeczenie z dnia 15 grudnia 1994 roku o sygn. akt ICRN 149/94, wskazywała na skuteczność czynności potrącenia dokonanej przez dłużnika wzajemnego w krytycznym ostatnim roku przed ogłoszeniem upadłości. W tezie wyroku znajdujemy stwierdzenie, że oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, powoduje umorzenie wierzytelności. Stanowisko takie uzasadnił okolicznością, iż jeżeli oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, to należy przyjąć, że materialnoprawny skutek umorzenia następuje w tej chwili. Oznacza to, że w chwili ogłoszenia upadłości wskazane zobowiązania nie istnieją, więc nie mogą wchodzić do masy upadłości, a jako takie też nie będą obejmowane zakresem PrUpN.
Zgoła odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w uchwale z dnia 21 sierpnia 2003 roku (sygn. akt III CZP 48/03) orzekając o braku możliwości uznania za skuteczne potrącenia dokonanego w oparciu o wierzytelności nabyte w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości szczególnie, gdy dłużnik masy upadłościowej wiedział o złej kondycji finansowej partnera handlowego. Wskazał w nim na istotę potrącenia, która pozwala na zaspokojenie cudzej wierzytelności przy jednoczesnej egzekucji świadczenia przysługującego potrącającemu. W przypadku, gdy wierzycieli jest kilku, a nie są oni wierzycielami wzajemnymi dłużnika, potrącający znajduje się w sytuacji niezwykle komfortowej. Posiada bowiem możliwość pomniejszenia wartości majątku dłużnika o wysokość swojej wierzytelności, bez względu na jej wielkość i zdolność do zaspokojenia roszczeń pozostałych dłużników. Należy zauważyć, że w przypadku braku potrącenia, nieuszczuplony majątek dłużnika mógłby stanowić zabezpieczenie spłaty pozostałych wierzytelności przez dłużnika. Dlatego też tak istotne jest ostrożne stosowanie instytucji potrącenia w świetle postępowania upadłościowego. Zbyt liberalne podejście mogłoby prowadzić do nadmiernej faworyzacji interesu wierzyciela wzajemnego, przy jednoczesnym pokrzywdzeniu innych wierzycieli masy upadłościowej.
Nad kwestią skuteczności potrącenia wobec przyszłego upadłego Sąd Najwyższy pochylił się po raz kolejny rozpoznając sprawę zakończoną orzeczeniem z dnia 6 lutego 2008 roku o sygn. akt II CSK 424/07. W motywach wykroku wyraźnie widoczna była ewolucja stanowiska Sądu Najwyższego. Opowiadając się za skutecznością potrącenia wierzytelności nabytej w drodze cesji w ostatnim roku przed ogłoszeniem upadłości odciął się od wyjaśnień zamieszczonych zarówno w uzasadnieniu wyroku z 1994 roku, jak i 2003 roku. W jego ocenie skupianie się na ochronie interesów wierzycieli, których interes może zostać hipotetycznie zagrożony, stwarza nadmierne utrudnienia dla podmiotów funkcjonujących na co dzień w obrocie gospodarczym i rozliczających się w drodze wzajemnych kompensat. Niekorzystne konsekwencje przyjęcia stanowiska braku skuteczności potrącenia naruszają bowiem pewność obrotu, a ich ogólna szkodliwość jest nieproporcjonalna do chronionego dobra.
Wobec braku wypracowanej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w przedmiotowym zakresie, w pełni uzasadnione wydają się wątpliwości, które powoził Sąd Apelacyjny w Krakowie, a które stały się przyczynkiem do wydania przez Sąd Najwyższy, niejako podsumowującego wskazane rozbieżności, wyroku w dniu 4 września 2013 roku (sygn. akt III CZP 26/13). Sąd Najwyższy orzekając w powiększonym składzie siedmiu sędziów uznał w rezultacie rozważań, że „oświadczenie o potrąceniu złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego, przez jego dłużnika, który nabył wierzytelność w drodze przelewu w okresie roku przed dniem ogłoszenia upadłości wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, nie powoduje umorzenia wierzytelności”.
Wskazana uchwała nie została jeszcze uzasadniona, niemniej należy przypuszczać, że Sąd Najwyższy odwoła się w nim do argumentacji hołdującej konieczności zabezpieczenia interesów ogółu wierzycieli masy upadłościowej. Co więcej, jak wskazywano na wstępie, przyjęcie takiego rozwiązania zdaje się również odpowiadać ratio legis przepisów 94 i n. PrUpN. Wysoce niepożądane bowiem byłoby dopuszczenie do sytuacji, w której wierzyciele wiedząc o złej sytuacji materialnej dłużnika, będą z pokrzywdzeniem innych, nabywać długi takiego podmiotu, czasem nawet ze stratą, wyłącznie w celu pominięcia procedury podziału. Podejmowania takich właśnie działań, które de facto zmierzają do nadużywania prawa chciał bowiem, jak się wydaje, uniknąć ustawodawca wprowadzając do PrUpN przepis art. 94 ust. 1.
Autor:
Julia Regulska, radca prawny w Kancelarii GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER – adwokaci i radcowie prawni sp.p.

Potrzebujesz porady prawnej?
Moment ogłoszenia upadłości powoduje, obok skutków dla osoby upadłego i skutków co do jego majątku, także skutki względem zobowiązań upadłego. Należy rozstrzygnąć bowiem co uczynić ze zobowiązaniami powstałymi przed ogłoszeniem upadłości. Zobowiązanie jest to (...)
Potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela
Instytucja potrącenia, zawarta w art. 498 i nast. k.c., określana jest także jako kompensata albo kompensacja. Należy do kategorii zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania i polega na wzajemnym umorzeniu wierzytelności, jakie dwie osoby, które są jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, (...)
Czynności sądu i sędziego komisarza - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.
Postanowienie o ogłoszeniu upadłości kończy etap postępowania, który nazywa się postępowaniem w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Po tym postanowieniu, które odnosi znaczące skutki w sferze uprawnień, zobowiązań i stosunków majątkowych upadłego, następuje (...)
Jakie konsekwencje rodzi upadłość TBS - opinia prawna
Stan faktyczny Problem dotyczy TBS Sp. z o.o. która aktualnie znajduje się w upadłości z możliwością zawarcia układu w trybie przepisów ustawy Prawo Upadłościowe i Naprawcze. Etap postępowania - rozpoznanie sprzeciwów w związku ze sporządzona listą wierzytelności. Najprawdopodobniej (...)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1306) wprowadza od 31 grudnia 2014 r. zmiany dotyczące m. in. regulacji prawnej postępowania upadłościowego (...)
20 grudnia 2019 r.Minister Finansów wydał objaśnienia podatkowe, które dotyczą zasad korzystania z danych zawartych w utworzonym z dniem 1 września 2019 r. Wykazie podatników VAT, zwanym dalej także ,,Wykazem”. Dowiedz się, co z nich wynika. ##baner## Ogólne wyjaśnienia (...)
Sporządzenie listy wierzytelności następuje w trzech etapach. Pierwszym z nich jest zgłoszenie wierzytelności, które mają być umieszczone na liście sędziemu-komisarzowi, który doręcza listę syndykowi, a ten wzywa upadłego, by się oświadczył co do zgłoszonej wierzytelności. (...)
W jakim zakresie zarzut potrącenia przerywa bieg terminu przedawnienia?
Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne przedstawione przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego: „Czy i w jakim zakresie podniesienie przez pozwanego zarzutu potrącenia przerywa bieg terminu przedawnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia?". To zadnienie prawne dotyczy (...)
Postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej
Kiedy sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej? Postępowanie związane z ogłoszeniem upadłości jest to pierwsze stadium postępowania upadłościowego. Sąd winien rozpatrzyć wniosek o otwarcie postępowania upadłościowego w ciągu 2 miesięcy od jego złożenia. (...)
Co się stanie z majątkiem upadłego konsumenta?
Część osób niebędących w stanie spłacać swoich zobowiązań finansowych będzie wkrótce miała prawo ogłosić upadłość. Z końcem marca 2009 r. wprowadzony zostanie nowy typ postępowania oddłużeniowego, określanego jako upadłość konsumencka. Możliwość tzw. upadłości (...)
Jakie są skutki ogłoszenia upadłości co do zarządu i rozporządzania majątkiem? Moment ogłoszenia upadłości to moment wydania postanowienia uwzględniającego wniosek o ogłoszenie upadłości. Postanowienie to wydaje sąd I instancji i jest ono momentem ogłoszenia upadłości niezależnie (...)
Likwidacja majątku masy upadłości - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.
Prawo upadłościowe prowadzi do jak najkorzystniejszego zaspokojenia wierzycieli upadłego z majątku, który wchodzi do masy upadłości. Po etapie postępowania, w którym mieliśmy do czynienia z ustaleniem majątku masy upadłości (spisanie inwentarza, sporządzenie bilansu przez (...)
Jakie wierzytelności mogą ulec potrąceniu? Potrącenie (kompensacja) jest możliwe jeżeli jednocześnie dwie osoby są względem siebie zarówno dłużnikiem i wierzycielem. Jednakże potrąceniu mogą ulec tylko wierzytelności, których przedmiotem są pieniądze (czyli (...)
Plan spłaty wierzycieli upadłego konsumenta
Kiedy sąd wyda postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli upadłego konsumenta? Zazwyczaj najpierw dłużnik niebędący przedsiębiorcą zostanie zlicytowany (tj. przeprowadzona zostanie likwidacja masy upadłości i zaspokojenie wierzycieli z funduszów masy upadłości), a dopiero (...)
Pojęcie przelewu Wierzycielem jest osoba związana stosunkiem prawnym z określonym dłużnikiem. To powiązanie może być jednak dla wierzyciela niewygodne, z uwagi np. na pewne cechy osobiste dłużnika takie jak nieuczciwość, niekompetencja, nieterminowość w spełnianiu swego zobowiązania. (...)
Konwersja wierzytelności na udziały w spółce z o.o. - opinia prawna
Stan faktyczny Jestem jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Pod koniec 2006 r. spółka miała problemy z płynnością finansową i potrzebowała szybko zastrzyku gotówki. Zdecydowałem się na wniesienie pewnej kwoty do spółki w ramach umowy pożyczki, która miała (...)
Wsparcie odbiorców energii elektrycznej w 2023
Dowiedz się, na jakie wsparcie mogą liczyć odbiorcy energii elektrycznej w 2023 r., na podstawie ustawy z dnia 7 października 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach służących ochronie odbiorców energii elektrycznej w 2023 roku w związku z sytuacją na rynku energii elektrycznej (...)
Skuteczność oświadczenia o potrąceniu wierzytelności
Prawo cywilne przewiduje szereg instytucji powodujących wygaśnięcie zobowiązania. Jedną z nich jest potrącenie. Jednakże aby potrącenie było skuteczne i przyniosło oczekiwane skutki prawne, a więc wzajemne zaspokojenie się stron zobowiązania, będących względem siebie równocześnie (...)
Zakres odpowiedzialności komandytariusza
Charakter prawny odpowiedzialności komandytariusza Komandytariusz odpowiada ze zobowiązania spółki w sposób bezpośredni, solidarny, subsydiarny, osobisty i ograniczony do wysokości sumy komandytowej. Osobisty charakter odpowiedzialności oznacza ponoszenie jej całym swoim majątkiem (...)
W związku z emisją listów zastawnych na niektórych podmiotach ciąży obowiązek poddania się pewnym odrębnym przepisom w prawie upadłościowym. Instytucje emitujące listy zastawne - upadłość banku hipotecznego Podmiotem, który w prawie polskim jest uprawniony do (...)