Co odróżnia postępowanie spadkowe, gdy dziedziczenie obejmuje gospodarstwo rolne?- opinia prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie następujących aktów prawnych:

• Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. - stan prawny na dzień otwarcia przedmiotowego spadku (Dz. U. 1972, Nr 31, poz. 215 ze zmianami),

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93). 

Opinia prawna

Zgodnie z art. 925 kodeksu cywilnego (k.c.) spadkobierca nabywa spadek z chwilą  „otwarcia spadku”. Spadek otwiera się zaś z chwilą śmierci spadkodawcy. Nabycie to następuje z mocy samego prawa, bez żadnej aktywności ze strony spadkobiercy, czy też czynności ze strony sądu.  Chwila śmierci spadkodawcy jest miarodajna zarówno dla ustalenia co wchodzi w skład spadku, jak również określenia kręgu osób powołanych do dziedziczenia.

Prawo polskie przewiduje dwa źródła powołania do spadku: przepisy ustawy oraz wola spadkodawcy wyrażona w testamencie odpowiadającym wymaganiom formalnym. Podstawy dziedziczenia nie może stanowić żadna inna czynność prawna (prawo polskie nie dopuszcza możliwości zawarcia umowy dziedziczenia). Z podanego przez Pana stanu faktycznego wynika, że zarówno Pana matka, jak i ojciec nie pozostawili testamentu. W niniejszej sytuacji znajdą więc zastosowanie przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych w brzmieniu  jakie miały one w dniu otwarcia spadku.

Regulacja prawa spadkowego w zakresie dotyczącym spadków obejmujących gospodarstwo rolne ulegała w prawie polskim swoistej ewolucji.

Do dnia wejścia w życie ustawy z 29.06.1963 r., o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych, spadek obejmował ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, nie wyłączając praw i obowiązków dotyczących należącego do spadku gospodarstwa rolnego oraz wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Po tej dacie dziedziczenie gospodarstw rolnych oraz wkładów gruntowych zostało poddane rygorystycznym, szczegółowym zasadom znacznie odbiegającym od ogólnych zasad dziedziczenia spadku.

Zasady te z nielicznymi zmianami przejął kodeks cywilny, co znalazło odzwierciedlenie w zamieszczonych tytule X księgi czwartej przepisach szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1058-1088 k.c.). Rygorystyczne przepisy ograniczające dziedziczenie spadkobierców ustawowych oraz testamentowych w zakresie należącego do spadku gospodarstwa rolnego stanowiły wyraz prowadzonej w tym okresie przez PRL polityki państwowej zmierzającej do powiększenia zasobu ziemskiego PGR-ów. Rygoryzm ulegał stopniowemu łagodzeniu w drodze kolejnych nowelizacji kodeksu cywilnego, tj. kolejno nowel z 1971 r., 1982 r. oraz 1990 r.

Z uwagi na fakt, iż spadek po Pana matce w 1978 r. zaś po ojcu 1980 r. do określenia kręgu osób powołanych do dziedziczenia przedmiotowego gospodarstwa rolnego oraz określenia samego pojęcia gospodarstwa rolnego, zastosowanie będą miały przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym nowelą kodeksu z 1971 r., a nie zmienione jeszcze ustawą z 1982 r.

Definicję pojęcia gospodarstwa rolnego, jaka obowiązywała w momencie otwarcia spadku po Pana rodzicach zawierało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych.  Paragraf 2 ww. rozporządzenia za gospodarstwo rolne uważał wszystkie należące do tej samej osoby nieruchomości rolne, jeżeli stanowiły lub mogły stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z budynkami, urządzeniami, inwentarzem żywym i martwym, zapasami oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Zaliczało się do gospodarstwa rolnego także lasy i grunty leśne oraz nieużytki należące do właściciela nieruchomości rolnej, jeżeli stanowił lub choćby mogły stanowić z tymi nieruchomościami zorganizowaną całość gospodarczą.  Nieruchomość rolna według ww. rozporządzenia to taka, która była lub mogła być używana na cele produkcji rolnej nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej, której łączny obszar przekraczał 0,5 ha.

Zgodnie z art. 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym  w chwili otwarcia spadku zarówno po Pana matce jaki i ojcu,  gospodarstwo rolne mogły dziedziczyć dzieci spadkodawcy, jeżeli spełniały jedna z pięciu przesłanek, tj.:

• bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowali w tym gospodarstwie, albo

• w chwili otwarcia spadku byli członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracowali w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

• w chwili otwarcia spadku bądź prowadzili inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracowali w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

• w chwili otwarcia spadku bądź byli małoletni, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół (dzieci spadkodawcy), albo

• w chwili otwarcia spadku byli trwale niezdolni do pracy.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych, za stale niezdolnego do pracy uznawało osobę, która osiągnęła odpowiedni wiek (60 lat kobieta, 65 lat mężczyzna) i nie wykonywała stałej pracy, która stanowiłaby dla niej główne źródło utrzymania oraz osoby zaliczone do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Jeśli w chwili śmierci matki, a następnie ojca spełniał Pan oraz Pana rodzeństwo, jedną z ww. przesłanek, np. byli Państwo członkiem spółdzielni produkcyjnej czy pracowali w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, to z chwilą otwarcia spadku zarówno Pan, jak i Pana rodzeństwo weszliście w krąg osób powołanych z ustawy do dziedziczenia po rodzicach. Jeśli tylko Pan spełniał ww. przesłanki w chwili otwarcia spadku, tylko Pan nabył przedmiotowe gospodarstwo rolne.

Wyżej wymienione przesłanki musieli spełniać również małżonek spadkodawcy oraz wnuki spadkodawcy (w przypadku gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku). Jeżeli zaś wnuki spadkodawcy, bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i dla których praca ta stanowiła główne źródło utrzymania dziedziczyły spadkowe gospodarstwo także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogli gospodarstwa dziedziczyć ze względu na brak spełnienia wymaganych warunków.

Kolejny krąg spadkobierców, którzy dziedziczyć mogliby spadkowe gospodarstwo rolne, w przypadku kiedy dzieci spadkodawcy, małżonek czy wnuki nie mogliby go dziedziczyć, stanowili rodzice spadkodawcy, zaś kolejny krąg spadkobierców bracia i siostry spadkodawcy, przy konieczności zachowania jednej z ww. przesłanek. W braku osób zdolnych do dziedziczeniu gospodarstwa rolnego,  gospodarstwo to dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 KC).