7.3.2021

Zespół
e-prawnik.pl

Prawo spadkowe wyposaża określone osoby (zstępnych, małżonka i w zasadzie rodziców spadkodawcy) w instrument, umożliwiający uzyskanie należnej im części spadku w sytuacji, gdy testator rozrządził swoim mieniem z pominięciem tychże osób. Instrumentem tym jest roszczenie z tytułu zachowku, tzn. roszczenie przeciwko spadkobiercom o zapłatę określonej sumy pieniężnej. O tym, jak wysoka ma być to suma, decyduje wiele czynników, które zostaną poniżej scharakteryzowane.

Istnieje wiele sposobów obliczania wysokości zachowku, w tym miejscu zostanie zaprezentowany najpopularniejszy. By ustalić rozmiar należnego zachowku, dokonać należy następujących czynności:

1. określić krąg spadkobierców, którzy doszliby do spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe (przy uwzględnieniu pewnych odmienności);
2. wyznaczyć udział spadkowy;
3. wyliczyć substrat zachowku;
4. na podstawie dokonanych operacji ustalić wysokość zachowku.

W celu zobrazowania trudnej tematyki obliczania wysokości zachowku, warto posłużyć się konkretnym przykładem, który ułatwi także zrozumienie omawianej materii; oto on:
Spadkodawca A rozrządził w drodze testamentu całym swym majątkiem na rzecz synów H (odrzucił spadek) i J (został uznany za niegodnego) oraz M, sąsiada, z którym żył w doskonałych stosunkach. Pominął przy tym małżonka B, małoletnie córki C i D, synów E, F i trwale niezdolnego do pracy G, a także brata K oraz ojca L.

Kto jest uprawniony do zachowku?

Spośród wymienionej grupy krewnych spadkodawcy A nie wszyscy są uprawnieni do zachowku. Prawo spadkowe przewiduje uprawnienie z tytułu zachowku jedynie dla zstępnych i małżonka spadkodawcy, a także dla jego rodziców, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy. Od razu więc widać, iż K z pewnością nie może liczyć na zachowek. A czy ojcu L należy się coś ze spadku? Otóż nie, gdyż w przypadku dziedziczenia ustawowego nie doszedłby do spadku, gdyż wyprzedziliby go zarówno zstępni (C, D, E, F, G, H i J), jak i małżonek B. Zatem pod uwagę przy wyznaczaniu wysokości zachowku należy brać pod uwagę jedynie osoby: B, C, D, E, F, G, H i J.

Jak określić krąg spadkobierców na potrzeby obliczenia wysokości zachowku?

Punktem wyjścia jest wskazanie osób, które dziedziczyłyby, gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu (a więc w oparciu o system wyznaczony w ustawie). Tym samym krąg spadkobierców ograniczyłby się do zstępnych zmarłego (poza H i J) oraz jego małżonka (patrz: moduł dotyczący zasad dziedziczenia ustawowego) Osoby te dziedziczyłyby w następujących wysokościach: B – 1/4 spadku, C, D, E, F i G – po 3/20 (zakładamy bowiem, że H i J nie pozostawili zstępnych). W odniesieniu jednak do ustalania wysokości zachowku zastosowanie znajduje zasada, w myśl której przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę obliczenia zachowku, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenie albo zostali wydziedziczeni. A zatem należy wziąć pod uwagę także H i J. W konsekwencji spadek zostanie podzielony nie między sześć osób, ale między osiem. Ucierpią na tym najbardziej zstępni, gdyż to ich części zostaną pomniejszone (małżonek bowiem zawsze dziedziczy co najmniej 1/4 spadku). Poszczególne osoby otrzymają zatem spadek w następujących częściach: B – 1/4, C, D, E, F i G – po 3/28 (gdyż pozostałe 3/4 spadku podzielono pomiędzy siedmiu, a nie pięciu zstępnych).

Pamiętać należy, iż powyższe wyliczenia ma charakter czysto rachunkowy, nie oznacza zaś, że konkretna osoba otrzyma tak wyliczoną część spadku. Obliczenie to dokonywane jest na użytek wyznaczenia wysokości zachowku, podczas gdy spadek w całości przypadnie M, skoro dwaj zstępni nie doszli do spadku. Co więcej, to właśnie przeciwko spadkobiercy, czyli M, osoby uprawnione do otrzymania zachowku będę kierować swoje roszczenia.

Jeśli określiliśmy już krąg uprawnionych, przejść możemy do wyznaczania udziału spadkowego.

Jak wyznaczyć udział spadkowy?

Udział spadkowy jest iloczynem dwóch wartości: udziału, który przypadłby spadkobiercy, gdyby dziedziczył z ustawy, oraz określonego przez ustawę mnożnika. Mnożnik ten co do zasady wynosi 1/2 udziału, który spadkobierca otrzymałby w wyniku dziedziczenia ustawowego. W drodze wyjątku mnożnik określony został na poziomie 2/3, a to dla sytuacji, gdy:

1. uprawniony z tytułu zachowku jest trwale niezdolny do pracy;
2. uprawniony z tytułu zachowku zstępny jest małoletni.

W rezultacie udziały spadkowe uprawnionych będą się od siebie różnić, a ich wysokość będzie następująca: B – 1/4 x 1/2 = 1/8; C i D – 3/28 x 2/3 = po 1/14 każda; E i F – 3/28 x 1/2 = po 3/56 każdy; G – 3/28 x 2/3 = 1/14.

Jak wyliczyć substrat zachowku?

Substrat zachowku stanowi sumę czystej wartości spadku oraz określonych darowizn, dokonanych przez spadkodawcę.

Czysta wartość spadku jest różnicą między aktywami spadku a jego pasywami, czyli długami obciążającymi spadek. W skład długów nie wchodzą jednak zobowiązania wynikające z zapisów lub poleceń, jak również długi z tytułu zachowków. Przyjmijmy na użytek tej charakterystyki, iż czysta wartość spadku wynosi 500 tys.

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Do tak wyznaczonej czystej wartości spadku doliczyć należy więc np. darowizny, jakie spadkodawca dokonał na rzecz zarówno spadkobierców, jak i uprawnionych do zachowku, a także innych osób. Zasadniczo zatem dolicza się wszystkie dokonane darowizny, z wyjątkiem jednak kilku ich kategorii; nie dolicza się zatem:

1. drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (chodzi tu zwłaszcza o prezenty imieninowe itp.);
2. darowizn dokonanych na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, jeśli darowizn tych dokonano przed więcej niż dziesięciu laty (licząc od dnia otwarcia spadku). Jeśli dokonano ich wcześniej, oczywiście podlegają doliczeniu do czystej wartości spadku. Podobnie darowizny dokonane na rzecz albo spadkobierców, albo uprawnionych do zachowku – zawsze ulegają zaliczeniu.
3. w przypadku obliczania wysokości zachowku dla zstępnego – nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał zstępnych (nie dotyczy to darowizn dokonanych na trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego). Oczywiście jako że zachowek oblicza się indywidualnie dla każdego uprawnionego, toteż doliczenie darowizny w konkretnym przypadku będzie zależało od tego, kiedy zstępny przyszedł na świat (w przypadku kilku zstępnych może być tak, że jedne darowizny zaliczy się wszystkim, inne tylko niektórym z nich).
4. w przypadku obliczania wysokości zachowku dla małżonka nie dolicza się darowizn, których spadkodawca dokonał przed zawarciem z nim małżeństwa.

By uzupełnić przykład, przyjmijmy, że A dokonał następujących darowizn: na rok przed śmiercią na rzecz K darował 100tys.; na rzecz dzieci z pierwszego małżeństwa, tj. E, F i G darował przed zawarciem małżeństwa z B po 28tys.; natomiast po urodzeniu się C i D z małżeństwa z B darował na rzecz B 240tys.
Wobec powyższego substrat zachowku dla B wynosi 840tys. (500tys.+100tys.+240tys.), podobnie substrat dla C i D. Z kolei substrat dla E, F i G wynosi 924tys.(3 x 28tys.+500tys.+100tys.+240tys.).

Ustalenie wysokości należnego zachowku

Znając już wysokość udziału spadkowego oraz wysokość substratu zachowku, można swobodnie obliczyć wysokość należnego zachowku. By to uczynić, należy pomnożyć udział spadkowy przez substrat zachowku, otrzymany wynik jest właśnie należnym zachowkiem. Tak więc zachowek dla B wyniesie 105tys. (840tys. x 1/8); dla C i D – po 60tys. każda (840tys. x 1/14); dla E i F – po 49,5tys. każdy (924tys. x 3/56); dla G – 66tys. (924tys. x 1/14).

Pamiętać jednak należy, iż darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku (podobnie jak zapis windykacyjny) zalicza się na należny mu zachowek. Oznacza to w rzeczywistości pomniejszenie należnego zachowku o otrzymane darowizny. W naszym przypadku B nie będzie miał roszczenia do M, gdyż darowizna uczyniona na jego rzecz znacznie przekracza wysokość zachowku. Natomiast zachowki E, F i G zostaną pomniejszone o darowane każdemu z nich 28tys. i tylko o różnicę będą mogli występować do M. Bez zmian zaś pozostanie sytuacja C i D, gdyż one nie otrzymały żadnej darowizny od spadkodawcy.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Pamiętaj, że:

• Wysokość należnego zachowku liczy się oddzielnie dla każdego uprawnionego.
• Wpływ na wysokość zachowku ma wiele czynników, dlatego osoby nawet blisko spokrewnione mogą otrzymać zachowek w różnych wysokościach.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).